ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

5. مزار ساير امامزادگان، صحابه و اولياى الهى.

جايگاه معنوى و بلند زيارت از يك سو و گستردگى و فراوانى زيارت و استقبال از آن از سوى ديگر، اين الزام را به ميان مى آورد كه مسأله زيارت، از ابعاد مختلف، مورد كاوش و پژوهش قرار گيرد و در كنار آن، به بررسى آفت ها و آسيب هاى اين پرونده نيز پرداخته شود. چنين پژوهشى، از يك سو براى متولّيان امر زيارت، مفيد است تا در برنامه ريزى ها از آن بهره گيرند و از ديگر سو براى زايران، تا بهره معنوى خويش را بالا برند.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبرى، با همكارى سازمان اوقاف و امور خيريه و دفتر امور حج و زيارت سازمان صدا و سيما، با انگيزه تحقق چنين آرمانى، در سال 1385، تصميم به برگزارى هم انديشى «زيارت» گرفت تا صاحب نظران و عالمان و محققان بتوانند ابعاد اعتقادى، اجتماعى و اخلاقى زيارت را مورد پژوهش قرار داده، دستاوردهاى خود را در اين موضوع، ارائه نمايند.

در اين راستا، در سال 1386، فراخوان مقاله و آثار ادبى، در محورهاى هفتگانه زير، اعلام گرديد:

1. كليات

2. مبانى فكرى و اعتقادى زيارت

3. آداب زيارت

4. آثار زيارت

5. آسيب شناسى زيارت

6. مباحث مرتبط با زيارت

7. آثار هنرى مرتبط با زيارت.

نتيجه اين فراخوان، دريافت 290 مقاله و نوشته ادبى بود كه كميته علمى هم انديشى، به بررسى آنها در دو مرحله پرداخت و از آن ميان، 49 اثر برگزيده شد:

ص: 9

42 مقاله كه در مجموعه مقالات هم انديشى منتشر مى شوند. دو نوشته ادبى كه در خبرنامه نشر مى يابند و پنج سفرنامه كه در كتابى مستقل با عنوان سفرنامه هاى زيارتى در دسترس علاقه مندان و اهل نظر قرار خواهند گرفت.

در كنار آن، كميته علمى، دو برنامه ديگر را نيز در دستور كار قرار داد: يكى سفارش تهيه كتابشناسى زيارت و ديگرى تهيه خبرنامه هم انديشى زيارت.

اينك به يارى خداوند و ارواح بزرگ پيامبر و ائمه عليهم السلام محصولات هم انديشى در قالب چهار عنوان و شش مجلد، در اختيار پژوهشگران و علاقه مندان قرار مى گيرد.

1. مجموعه مقالات هم انديشى زيارت 2 جلد

2. كتابشناسى زيارت 1 جلد

3. سفرنامه هاى زيارتى 1 جلد

4. خبرنامه هم انديشى زيارت 2 شماره

گفتنى است مجموعه مقالات برگزيده- كه در دو جلد، نشر مى يابد-، در شش عنوان كلى به شرح زير، سامان يافته است:

1. كليات 8 مقاله

2. مبانى فكرى و اعتقادى زيارت 6 مقاله

3. نقد و بررسى شبهات زيارت 5 مقاله

4. آداب زيارت 2 مقاله

5. آثار و فوايد زيارت 14 مقاله

6. زيارت در فرهنگ و ادب فارسى 7 مقاله.

اميد است اين حركت علمى، با يارى خداوند، گامى راه گشا براى نشست هاى تخصصى و همايش هاى ديگر باشد تا در آنها زواياى زيارت بيش از پيش مورد پژوهش و تبيين، قرار گيرد.

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

خديجه نعمتيان

ص: 14

شدن با فرشتگان، همصدايى با نيازمندان و همدعايى با دعاگويان است، يك حضور روحانى، ويك پرواز معنوى، بال گشودن تا حريم قدس، گويى از اين جا راه آسمان نزديك تر است و رسيدن به عرش ساده تر، اين جا سوخته دلان مى آيند تا شفاعتى نزد خالق يابند، اين جا بى كسان مى آيند تا با «كس بى كسان» انس گيرند. پاكان مى آيند تا صفا افزون كنند و آلودگان مى آيند تا زنگار از دل بشويند، گناهكاران مى آيند تا توبه كنند و توبه كنندگان مى آيند تا عهد خويش تقويت كنند.

حضور پيدا كردن در مقابل امام معصوم يا مرقد مطهر او فيضى است كه مرحله اى از زيارت با آن تحقق مى يابد، اما در هر زيارتى اين گونه است كه بعد از ديدار ظاهرى و تعارف متداول به گفت وگو با مزور و معشوق مى نشينند تا ديدار را طولانى تر و لذت وصال را بيشتر كنند.

كليم حق تعالى در آن وادى مقدس، به سوى آتشى رفت تا شعله اى برگيرد، ناگهان صداى محبوب خود را شنيد كه با وى سخن مى گويد. در آن ميان از او پرسيد: «وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يمُوسَى»؛ (1) اى موسى! آن چيست كه در دست توست؟ «قَالَ هِىَ عَصَاىَ أَتَوَكَّؤُاْ عَلَيْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِى وَ لِىَ فِيهَا مَارِبُ أُخْرَى»؛ (2) موسى عليه السلام در جواب گفت:

اين، عصاى من است كه بر آن تكيه مى كنم، براى گوسپندانم از درخت برگ مى ريزم و منفعت هاى ديگرى نيز براى من دارد. برخى از مفسران گفته اند: با آن كه حضرت موسى عليه السلام مى توانست به يك جمله «هِىَ عَصَاىَ» اكتفا كند، بقيه جملات را براى طولانى تر كردن مناجات و مذاكره با خدا بر زبان آورد. (3) بهترين عامل براى اطاله گفت وگو، اظهار عشق و ارادت به معشوق و ذكر كمالات و نيكويى هاى اوست. امام صادق عليه السلام به يكى از اصحاب خود، به نام هشام بن سالم فرمود: «إذا أحببت رجلًا فأخبره بذلك فإنّه أثبت للمودّة بينكما»؛ (4) اگر به كسى علاقه مند

ص: 15

هستى و وى را دوست مى دارى، دوستى و محبت خود را به او اعلام كن، زيرا اين اعلام، موجب تثبيت مودت بين شما مى شود. اظهار عشق و ارادت همراه با ثناگويى و ذكر كمالات معشوق، از يك سو تكليف، بلكه تشريف عاشق را روشن مى كند و به اومى فهماند كه در برابر چنين محبوبى چه وظيفه سنگينى دارد و از سوى ديگر معشوق را دلگرم مى كند كه ارادت عاشق، صورى و ناپايدار نيست. در نتيجه ثناگويى و ذكر اوصاف و كمالات، حضور و ديدار را پرشورتر، گرمابخش تر و شيرين تر مى گرداند و به اوج خود مى رساند. متن اين ثنانامه، مثنوى و منشور ارادت است كه اصطلاحاً زيارتنامه خوانده مى شود و عاشق صادقى با خواندن آن از يك سو نهايت محبت و علاقه خود را به محبوب اعلام مى دارد و از سوى ديگر يكى از نيازهاى فطرى خود، يعنى ثناخوانى و تمجيد از كمالات را برآورده مى كند.

ص: 16

فيومى سپس مى گويد: زيارت، در عرف آن است كه انسان با انگيزه بزرگداشت و انس گرفتن با كسى به وى روى آورد. (1) نيز برخى گفته اند: اين كه بر ملاقات اوليا و بزرگان، اطلاق زيارت شده، از آن جهت است كه اين كار، انحراف از جريان مادى و عدول از عالم طبيعت و توجه به عالم روحانيت است، در حالى كه در محيط طبيعى حضور دارد و جسمانيت خويش را حفظ مى كند. در اصطلاح دينى زيارت تمايلى است كه افزون بر ميل و حركت حسى، قلب هم گرايش جدى پيدا كرده و نسبت به مزور و زيارت شونده هم با اكرام و تعظيم قلبى و انس روحى همراه باشد. (2) اين معنا در مرتبه برين و كامل خود همانا اقبال قلبى، روحى، فكرى، اخلاقى و عملى نسبت به مزور را با خود دارد.

گويا تنها موردى كه قرآن كريم اين واژه را در اين معنا استعمال كرده،(زرتم) در آيه كريمه «أَلْهَلكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ» است. مفسران در تفسير اين آيه گفته اند:

دو طايفه از قريش، يعنى «بنى عبد مناف» و «بنى سهم بن عمرو» به مفاخره با يكديگر پرداختند و هر كدام، بزرگان و افراد قبيله خويش را به رخ ديگرى مى كشيد كه در نهايت بنو عبد مناف در اين مفاخره برترى يافت. گروه مقابل، يعنى بنى سهم براى جبران شكست خويش گفتند: در جاهليت بسيارى از افراد طايفه ما بر اثر بغى و ستم نابود شدند كه اگر زنده مى بودند، بر شما غلبه مى كرديم، از اين رو به قبرستان رفتند و به شمارش قبرهاى قبيله خويش پرداختند. بنابراين قرآن كريم به سراغ كسى يا چيزى رفتن و ديدار كردن با او را زيارت ناميده است.

ص: 17

تمسك به حبل الهى از طريق زيارت تحقق مى يابد، شايسته است در حد گذرا و مختصر به برخى از آياتى كه بر اين ارتباط تأكيد دارد، اشاره كنيم. خداى سبحان در قرآن كريم از سه طريق عمده هدايتگرى مى كند و راه پيوند و قرب به اولياى الهى را توصيه مى كند:

يكم. بيان جايگاه و موقعيت والاى آنان در نظام تكوينى و عالم تشريع و نيز برشمارى اوصاف و كمالات شايسته و خصايص زنده، كامل و مؤثر آنها در نظام بشرى، و عصمت و مصونيت آنان از هر نوع رجس و پليدى مادى و معنوى. چنين كمالاتى به دلالت التزامى لزوم تبعيت و اطاعت و محبت و مودت به آنها را به همراه دارد.

دوم. پرهيز دادن از اعراض و دورى از آنها كه هم موجب انحطاط و سقوط بوده و هم حرمان از كمالات انسانى و الهى است. خداوند متعال با اين گونه بيان راه هرگونه گسست و سهل انگارى در مقابل عترت طاهره عليهم السلام را مى بندد، بلكه همه آن راه ها را اعوجاج و انحراف مى داند.

سوم. آياتى مستقل، صريح و روشن در جهت همراهى، مصاحبت و بلكه مسئوليت در مقابل اهل بيت عليهم السلام كه با عبارات مختلف قرآن اين معنا را تذكر مى دهد.

به نمونه هايى از اين آيات اشاره مى كنيم:

1. از جمله آياتى كه با تصريح و با فعل امر، همراهى با سفراى الهى و اوصياى معصوم از هر گونه خطا و لغزشى را توصيه مى كند، اين آيه است: «يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ كُونُواْ مَعَ الصدِقِينَ»؛ (1) اى انسان هاى مؤمن ضمن كسب تقوا، همواره با صادقين همراه باشيد. در اين آيه توصيه به تقوا بيانگر اين معناست كه اين مصاحبت، تبعيت، اطاعت و ملازم بودن بايد با قدرت، عزم و تصميم جدى همراه باشد؛ زيرا تقوا در مصاحبت، اين پيام را دارد كه هم صادقين را درست بشناسيد و هرگز غير

ص: 18

صادقين را با صادقين اشتباه نكنيد و هم بعد از شناخت، لحظه اى درنگ نكرده و همواره با كمال جديت و با همه وجود همراهى با صادقين را رعايت كنيد؛ همان گونه كه رسول مكرم صلى الله عليه و آله نيز در اين معيت و مصاحبت به حدى در عبوديت و بندگى به پروردگار عالم مداومت و همراهى مى كرد كه احدى در اين مسير با او يار نبود، از اين رو فرمود: «لى معى اللَّه وقت لايسعه ملك مقرّب ولا نبىّ مرسل»؛ (1) براى من نسبت به خداوند حالاتى است كه هيچ فرشته مقرب و هيچ نبى فرستاده اى ياراى قدم نهادن در آن عرصه را ندارد، و از فرط اين مصاحبت خداوند او را به عنوان حبيب خود اتخاذ كرد: «واتّخذتك حبيباً». (2) و به تبع آن حضرت، امام على عليه السلام نيز نسبت به آن حضرت همين حد از متابعت را داشت، كه اولًا خود را به عنوان بنده اى از بندگان حضرت محمد صلى الله عليه و آله معرفى كرده:

«... إنّما أنا عبد من عبيد محمد صلى الله عليه و آله» (3) و در خطبه «قاصعه» كيفيت اين تبعيت و همراهى را ياد مى كند: «ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثر امّه يرفع لى فى كل يوم من أخلاقه علما و يأمرنى بالاقتداء به»؛ (4) تبعيت من از پيامبر گرامى به حدى بود كه از لحظه اى او جدا نمى شدم و هر روز نكته اى از اخلاق نيك وپسنديده به من مى آموخت و به من فرمان مى داد كه پيروى كنم.

اين مصاحبت به حدى بود كه در بين همه مؤمنان تنها او برادر و همتاى حقيقى پيامبر شد و طبعاً او نيز محبوب الهى و به منزله جان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله معرفى شد: «يا على أنت منّى و أنا منك و أنت اخى». (5) بايد توجه داشت كه اين معيت و همراهى، وقتى به اوج رسيد و انسان در مسير عبوديت و اطاعت الهى ميادين، مواقف و منازل را طى كرد. اين معيت كه همراهى و مصاحبت ويژه بوده و متضمن هدايت، كمال و آشنايى با اسرار عالم است، از ناحيه

ص: 19

پروردگار عالم نيز به انسان خواهد رسيد، و اگر خداوند در قرآن مى فرمايد: با صادقين همراه باشيد، در آيه ديگر نيز مى فرمايد: «وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»؛ (1) خداوند با محسنين است.

در اين مورد نيز اگر انسان با اهل بيت عليهم السلام باشد و رابطه با آنها را جدى گرفته، اعتصام، اتصال و تمسك را رعايت كرده باشد، يعنى تولى صورت پذيرفته و دوستى و ولاى آنان در قلب و اركان وجودى آدمى نشسته باشد، از آن سوى ولايت و سرپرستى اهل بيت عليهم السلام نسبت به انسان ها، كه خود برترين و مؤثرترين نعمت است، نيز ظاهر مى شود.

بديهى است كه با مولويت و حاكميت عترت عليهم السلام بر قلمرو وجود انسانى، زمينه هاى رشد و بالندگى انسان شكوفا مى شود و همراهى و مصاحبت به معيت و حضور دائم مبدل مى گردد: «وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْللِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مّنَ النَّبِيّينَ وَالصّدّيقِينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصلِحِينَ وَحَسُنَ أُوْللِكَ رَفِيقًا»؛ (2)

و كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند، در گروه كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته،(يعنى) با پيامبران و صديقان و شهيدان و شايستگانند و آنان چه نيكوهمدمانند. اين همراهى و حشر با اولياى الهى در سخت ترين مراحل با انسان بوده است و طبق احاديث فراوان، در مواقف و مهالك دشوار، اين معيتِ شفاعت آفرين، موجب گشايش و آسودگى است.

در زيارت شب و روز عرفه آمده كه هدف از زيارت آن است كه معيت و همراهى دنيا و آخرت را از شما مسئلت كنم: «أسال اللَّه بالشأن الذى لك عنده و بالمحلّ الذى لك لديه أن يصلّى على محمّد و آل محمّد و أن يجعلنى معكم فى الدنيا و الآخرهَ بمنّه و جوده و كرمه». (3) اساساً يكى از بهره هاى انسان در زيارت همين همراهى و مرافقت است.

ص: 20

در زيارت عسكريين(امام هادى و امام عسكرى عليهما السلام) نيز مى خوانيم: «أسال اللَّه ربّى و ربّكما أن يجعل حظّى من زيارتكما الصلاه على محمّد و أهل بيته و أن يرزقنى مرافقتكما فى الجنان مع آبائكما الصالحين». (1) از همين رهگذر زيارت نقش مهم و اساسى خودرا در فراهم آوردن زمينه مصاحبت و همراهى تام دارد.

يكى از بهترين و مؤثرترين آثار زيارت همانا پذيرش و تأييد افكار و آرمان هاى مزور و زيارت شونده است. اگر انسان بر مبناى بيانات اعتقادى و رواياتى همانند آنچه جابربن عبداللَّه انصارى، اولين زاير حرم حسينى از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله بيان داشته، اين معنا را بيابد كه زيارت نماد همفكرى و همدلى است و كسى كه به زيارت مى رود، خود را از نظر اعتقادى، اخلاقى و رفتارى با زيارت شونده هماهنگ ساخته و نيت همراهى همه جانبه را دارد و خود نيز به اين گرايش مايل و اميدوار است. اين جاست كه موفق به كسب همراهى و مصاحبت شده و آيه «وَ كُونُواْ مَعَ الصدِقِينَ» (2) را تحقق بخشيده است. با توجه به حديث جابر اين نكته روشن تر مى شود.

جابربن عبداللَّه انصارى به عطيه كوفى مى گويد: «من أحبّ قوماً حشر معهم و من أحبّ عمل قوم أشرك فى عملهم»؛ (3) دوستم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كسى مردمى را دوست داشته باشد، با آنها محشور مى شود و هر كسى عمل و كار مردم و ملتى را علاقه مند باشد، با آنها در عملشان شريك است. از اين رهگذر كسانى كه به هر نحو نتوانستند در عرصه كربلا حاضر شوند، با اظهار همدردى و همراهى، خود را از نظر فكرى و روحى نزديك كرده و با تدارك كردن آن نقيصه همراهى خود را اعلام مى دارند؛ چنان كه در زيارت امام حسين عليه السلام به آن حضرت عرض مى كنيم: «لبّيك داعى اللَّه إن كان لم يجبك بدنى عند استغاثتك و لسانى عند استنصارك فقد أجابك قلبى و سمعى و بصرى، سبحان ربّنا إن كان وعد ربّنا لمفعولًا»؛ (4) اى حسين عزيز كه در دعوت به كمك،

ص: 21

به خدا دعوت داشتى، اگر هنگام استغاثه و كمك طلبى تو، نتوانستم شما را با بدن و زبانم كمك كنم، هر آينه قلب، گوش و چشمم شما را اجابت كرده است. منزه است خداى ما و وعده خداى ما هر آينه محقق است.

البته اين اعتراف و تصديق به همراهى و تبعيت، شايستگى همراهى با آنان را نيز افزون مى گرداند؛ از اين رو در نوع زيارتنامه ها آرزوى مصاحبت آمده است: «يا ليتنى كنت معكم فأفوز فوزاً عظيماً»؛ (1) اى كاش با شما بودم و به رستگارى عظيمى نايل مى شدم. يا در زيارت حضرت امام حسين عليه السلام در شب عرفه آمده است: «أسأل اللَّه ... أن يصلّى على محمّد وآل محمّد و أن يجعلنى معكم فى الدنيا و الآخرة»؛ (2) از خدا مى خواهم كه بر محمد صلى الله عليه و آله و آلش درود فرستد و مرا با شما در دنيا و آخرت همراه دارد. اين خصيصه در زيارت وداع و دعاى آن برجسته است و بر آن تأكيد شده است؛ زيرا يكى از خواسته هاى جدى در زيارت وداع همين مصاحبت و همراهى است: «... اللهم لاتجعله آخر العهد من زيارتى إياهم و أشركنى معهم فى صالح ما أعطيتهم على نصرتهم ابن نبيك و حجتك على خلقك و جهادهم معه»؛ (3) بارالها اين زيارت را آخرين عهد و زيارت من قرار مده و مرا با اين شهيدان در عطاى ولايت شريك گردان؛ عطايى كه به پاس يارى كردن فرزند رسولت و حجتت بر خلق و جهاد آن شهيدان همراه با او به آنها عطا كرده اى.

2. حل مشكلات علمى و اخلاقى و بيرون آمدن از ورطه ضلالت و جهالت، تنها در سايه ارتباط و اتصال علمى با آشنايان و عالمان حقيقى دين، يعنى اهل بيت عليهم السلام ممكن است و بدون ارتباط و سؤال از آنها نه علمى ايجاد مى شود ونه هدايتى ممكن است؛ از اين رو خداى سبحان به صورت صريح توصيه مى كند: «فَسَلُواْ أَهْلَ الذّكْرِ إِن كُنتُمْ لَاتَعْلَمُونَ»؛ (4)

پس اگر نمى دانيد از دانايان كتاب هاى آسمانى جويا شويد. اين آيه

ص: 22

در دو سوره مستقل تكرار و تأكيد شده كه از اهل ذكر سؤال كنيد. هدف از پرسش، رهيدن از جهل و ظلم و مشكلات فكرى، روحى، اخلاقى و عملى در مسايل فردى و اجتماعى است و مناسب ترين بستر براى آن زيارت است؛ چه در حال حضور اولياى الهى و چه در حال غيبت و ممات آنان.

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله در پاسخ اين پرسش كه اهل ذكر در آيه شريفه چه كسانى هستند، فرمود:

«الذكر أنا و الأئمة عليهم السلام أهل الذكر»؛ (1)

من ذكر هستم و امامان عليهم السلام اهل ذكر هستند.

حضرت امام رضا عليه السلام نيز در پاسخ همين سؤال فرمود:

«نحن اهل الذكر و نحن المسئولون»؛ (2)

ما اهل ذكر و پرسش شوندگان هستيم.

در بيانى ديگر از امام رضا عليه السلام آمده است:

«الذكر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و نحن اهله و ذلك بين فى كتاب اللَّه حيث يقول فى سورة الطلاق

«فَاتَّقُواْ اللَّهَ يأُوْلِى الْأَلْببِ الَّذِينَ ءَامَنُواْ قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَّسُولًا يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايتِ اللَّهِ مُبَيّنتٍ»

فالذكر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و نحن أهله».

در ذيل آيه «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسُولُونَ» (3)

نيز در برخى احاديث آمده است كه مورد سؤال، ولايت اهل بيت و مودت به آنهاست؛ (4) بنابراين، چيزى كه با اين اصرار و تأكيد درخواست شده و چنين نقش و تأثير عمده اى در دنيا و عقبى دارد، ضرورت آن حتمى و اهميت آن قطعى است.

3. نمونه بارز و آشكار ديگر، توصيه و فرمان الهى به اطاعت و تبعيت از اهل بيت عليهم السلام مطابق آيه شريفه «أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِى الْأَمْرِ مِنكُمْ» (5)

است. در اين كريمه به همان صورتى كه به اطاعت از رسول گرامى صلى الله عليه و آله توصيه شده بدون تكرار امر، به همان وجه تبعيت از صاحبان حقيقى امر و ولايتمداران دستور داده شده است.

ص: 23

كسانى كه در كنار پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله اطاعت از آنها الزامى شناخته شده، قطعاً مواليان و واليان راستين هستند و اساساً بدون اطاعت واليان امر، اطاعت از خدا و رسول امكان ندارد. از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمودند:

«إنّه من أتى البيوت من أبوابها اهتدى و من أخذ فى غيرها سلك طريق الردى وصل اللَّه طاعة ولى أمره بطاعة رسوله و طاعه رسوله بطاعته فمن ترك طاعة ولاة الأمر لم يطع اللَّه و لا رسوله و ...»؛ (1)

تنها كسانى كه از باب ولايت به بيوت هدايت و سعادت گام نهاده اند، هدايت يافته اند و كسانى كه در غير اين مسير راه مى پيمايند، در راه ضلالت و پستى گام مى نهند و در واقع اطاعت اولواالامر و اطاعت رسول در پرتو اطاعت الهى خواهد بود و اگر كسى اطاعت اولواالامر را ترك كند، در واقع خدا و پيامبرش را اطاعت نكرده است.

تولى، تبعيت و اطاعت از اولواالامر به همان حدى معتبر است كه اطاعت از رسول گرامى صلى الله عليه و آله داراى ارزش و بهاست و خداوند اين اطاعت را اطاعت از خود دانسته و فرموده است:

«مَّن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»

و طاعت آنها را مقرون به طاعت خود دانسته است: «و قرن طاعتكم بطاعته» با چنين اهميت و ارزشى طبعاً اتصال و اعتصام به آنها يك ضرورت براى كمال وجودى انسان ها خواهد بود و بديهى است كه زيارت با شاخصه هاى برجسته و دلنشين آن جلوه هاى اطاعت و تبعيت را در دل ها مى نشاند.

4. مودت و دوستى اهل بيت عليهم السلام به قدرى عظيم و ارزشمند است كه تنها اجر رسالت شمرده شده است: «قُل لَّآأَسَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى». (2)

و تنها كسانى مى توانند در مقابل رسول اكرم صلى الله عليه و آله روسفيد و سرفراز باشند كه با معرفت و مودت نسبت به خويشاوندان آن حضرت حركت انسان و الهى خويش را تصحيح كرده و به اين حسنه دنيا و عقبى رسيده باشند؛ «وَ مَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ و فِيهَا حُسْنًا»؛ (3)

قطعاً كسانى كه خير و نيكى، يعنى مودت به اهل بيت عليهم السلام را تحصيل كرده باشند، براى آنها

ص: 24

احسان و انعام الهى افزون خواهد بود. ترديدى نيست كه از بهترين راه هاى ايجاد محبت و دوستى و تحصيل ارادت و معرفت اهل بيت عليهم السلام حضور در مشاهد آنان و خواندن زيارتنامه هاى جامع و زيباى آنان است.

5. ندامت و خسران همواره بر كسانى است كه در دنيا توانايى خود را در جهت پيوند با اهل بيت عليهم السلام به كار نگرفتند. خداى سبحان حال اين افراد را اين گونه حكايت مى كند: درحالى كه دو دست خود را از سر ندامت و حسرت به دندان گرفته، واحسرتا سر داده و با خود مى گويند: اى كاش پيوند خود را با پيامبر صلى الله عليه و آله تحكيم كرده و راه به رسالت را كه همان ولايت عترت عليهم السلام است، اتخاذ مى كرديم:

«وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يلَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا».

طبق بيان پيامبر صلى الله عليه و آله تنها طريق و راهى كه به رسالت ختم مى شود، راه ولايت است؛ زيرا وقتى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد «جنب اللَّه» چيست؟ فرمود: همان چيزى است كه به رسالت منتهى مى شود و انسان ظالم در روز قيامت به سبب ترك ارتباط با آن، دو دست حسرت به دندان مى گيرد؛ فقالوا: «يا رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ما جنب اللَّه هذا؟» فقال: «هوالذى يقول اللَّه فيه: «وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يلَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا» فوصيّى السبيل إلى من بعدى». (1) 6. انسان هاى دور افتاده از طريق هدايت و منقطع شده از مسير ولايت، در وادى حسرت با صد افسوس و آه از تفريط و كوتاهى، و از قصور و تقصير خود پشيمان و نادم هستند كه چرا در دنيا به «حبل اللَّه»، «نور اللَّه» و «جنب اللَّه» نزديك نشده و از آن دور و جدا مانده اند: «أَن تَقُولَ نَفْسٌ يحَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ اللَّهِ»؛ (2)

نيكوترين چيزى را كه از جانب پروردگارتان به سوى شما فرود آمده است، پيروى كنيد تا اين كه(مبادا) كسى بگويد: «دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم». شيخ صدوق رحمه الله فرموده است: جنب در لغت عرب به معناى طاعت است؛ گفته مى شود:

ص: 25

«هذا صغير فى جنب اللَّه، يعنى فى طاعة اللَّه عزوجل؛ پس معناى قول اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمود: «أنا جنب اللَّه» يعنى «أنا الذى ولايتى طاعة اللَّه». (1) مرتبه جنب اللهى ويژه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و اوصياى معصوم آن حضرت است؛ چنان كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به حضرت على عليه السلام فرمود: «خلت أنا و أنت يا على من جنب اللَّه تعالى فقال: يا رسول اللَّه ما جنب اللَّه تعالى؟ قال صلى الله عليه و آله: سر مكنون و علم مخزون لم يخلق اللَّه منه سوانا فمن أحبّنا وفى بعهد اللَّه و من أبغضنا فإنّه يقول فى آخر نفس: «يحَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ اللَّهِ»؛ (2) خلقت من و تو يا على از جنب اللَّه است. از حضرت پرسيدند: جنب اللَّه چيست؟ رسول اكرم صلى الله عليه و آله در جواب فرمود: سِرّ الهى و علم پنهان ربوبى است كه جز ما اهل بيت از آن سرشته نشده و نمى شود و كسانى كه عهد امامت و ميثاق رسالت را وفا كردند با ما مى باشند و آنها كه آن را گسستند و رابطه با ما را نپسنديدند در حسرت و نگرانى باقى مى مانند.

بنابراين، تنها مصداق جنب اللَّه، عترت طاهره عليهم السلام هستند و انسان مقصر، همواره به سرزنش درونى و عذاب بيرونى معذب است.

در زيارت پنجم اميرالمؤمنين عليه السلام آمده: «وأشهد أنّك جنب اللَّه و بابه و أنّك حبيب اللَّه و وجهه الذى منه يؤتى و أنّك سبيل اللَّه»؛ (3) من گواهى مى دهم كه تو جنب اللهى و طريق اهلى و حبيب و وجه خدايى كه راه و طريق ارتباط با خدايى. و امام باقر عليه السلام فرمود:

«معنى جنب اللَّه أنّه ليس شى ء أقرب إلى اللَّه من رسوله و لا أقرب إلى رسوله من وصيّه»؛ معناى جنب اللَّه اين است كه هيچ چيزى از رسول اللَّه به خدا نزديك تر نيست و هيچ كسى هم از وصى او به رسول اللَّه نزديك تر نيست. (4) نيز آن حضرت فرمود: «نحن جنب اللَّه»؛ ما جنب اللَّه هستيم. (5) امام حسن عسكرى عليه السلام طى نامه اى گلايه آميز به اسماعيل بن اسحاق نيشابورى ضمن اشاره به كوتاهى كردن شيعيان در امر امامت، آنها را از وادى حسرت و صحراى

ص: 26

ندامت پرهيز مى دهد: «و إيّاكم أن تفرطوا فى جنب اللَّه فتكونوا من الخاسرين»؛ (1) از كوتاهى نسبت به جنب اللَّه(كه همان ولايت اولياى الهى است) بپرهيزيد كه از خسارت ديدگان خواهيد شد.

بديهى است كه زيارت با شاخصه ها، آداب و شرايط ويژه اى كه دارد، از عاطفى ترين و در عين حال نزديك ترين راه حضور و تقرب به آنهاست و خروج از وادى تحسر و برهوت تأسف و نيز عدم سقوط در آن مهالك جز از اين طريق و با اين شيوه امكان پذير نيست.

ص: 27

در كنار مزور و قبر وى خصوصيتى دارد، لذا مورد توصيه و سفارش قرار گرفته است.

از جمله اين خصوصيت ها عبارت است از:

1. بهره مند شدن از فضاى معنوى حرم هاى شريف- كه محل رفت و آمد فرشتگان، ارواح انبيا و اوليا و محل تردد و تعلق ويژه روح بلند آن مزور است- و دعا كردن در مظان استجابت دعا. چنان كه بهره مندى از فضاى معنوى مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله و دعا كردن در آن فضا را حتى وهابيان حجاز نيز قبول دارند و به آن عمل مى كنند.

2. گسترش فرهنگ توحيدى و ولايت اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام در بين راه ها و شهرهاى مسير مشاهد مشرفه.

3. نشانه صداقت زاير در دوستى و علاقه به مزور و زيارت شونده.

4. ارتباط ملت ها و مليت هاى مختلف و آگاهى از مشكلات، مشقات و امكانات يكديگر.

5. عمل به توصيه كلى قرآن بر سير در اقطار زمين و تماشاى فرجام مجرمان: «قُلْ سِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ». (1)

6. وفادارى به رهبر و مقتدا و تعهد به پيمانى كه با اوبسته است. (2) 7. حرم هاى شريف امامان معصوم عليهم السلام در طول تاريخ مراكز علم، تبليغ و ترويج دين، مبدأ قيام ها و نهضت ها، محل پيمان بستن و هم قسم شدن براى انقلاب هاى رهايى بخش، جنبش هاى انتقام آميز و ... بوده است. اين بركات، جملگى از اياب و ذهاب و مراوده زايران ناشى مى شود.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «من زارنى أو زار أحداً من ذرّيتى زرته يوم القيامه فأنقذته من أهوالها»؛ (3) كسى كه من يا يكى از فرزندانم را زيارت كند، در روز قيامت به زيارت و

ص: 28

ديدار او خواهم رفت و از هراس ها و وحشت هاى آن روز نجاتش خواهم داد؛ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به امام على عليه السلام فرمود: «يا على! من زارنى فى حياتى أو بعد موتى أو زارك فى حياتك أو بعد موتك أو زار ابنيك فى حياتهما أو بعد موتهما ضمنت له يوم القيامة أن اخلّصه من أهوالها و شدائدها حتى أصيره معى فى درجتى»؛ (1) اى على، هر كس مرا يا تو و فرزندانت را در زمان حيات يا پس از مرگ زيارت كند، من ضمانت مى كنم كه او را از سختى ها و شدايد روز قيامت نجات دهم، تا آن كه او را مانند درجه خودم مى گردانم.

اين روايت و امثال آن نشان مى دهد كه حيات و مرگ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام يكسان است؛ زيرا زيارت دوران حيات و مرگ آنها، اجر و آثار يكسان دارد. از اين جهت لازم است كه زاير به گونه اى در حرم شريف آنان حضور پيدا كند كه اگر زنده مى بودند، همان طور در كنارشان حضور پيدا مى كرد و زيارت در دوران مرگ بايد همان آثار و سازندگى زيارت در دوران حيات را براى او داشته باشد. چنان كه هم درجه شدن با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بدون حساب و برنامه نيست، بلكه سنخيت روحى، اخلاقى و معنوى لازم دارد و اين سنخيت، بايد در دنيا كسب شود. اصل زيارت، توجه به مقام مزور، تأمل در متن زيارتنامه و تلاش در تهذيب و تزكيه نفس، مى تواند در ايجاد اين سنخيت و تتميم و تكميل آن كمك كند.

زيد شحّام از صادق آل محمد صلى الله عليه و آله پرسيد: ثواب كسى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را زيارت كند، چيست؟ فرمود:

«كمن زار اللَّه عزوجل فوق عرشه»؛

همانند كسى است كه در برتر از عرش با خدا ملاقات كند. پرسيد: كسى كه يكى از شماها را زيارت كند، ثوابش چيست؟ فرمود:

«كمن زار رسول اللَّه صلى الله عليه و آله». (2)

مانند كسى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را زيارت كند.

شيخ مفيد رحمه الله در معناى اين حديث گفته است: مراد اين است كه ثواب و تكريم زاير آن حضرت صلى الله عليه و آله در روز قيامت، همانند كسى است كه خداوند او را به آسمان برده

ص: 29

و به عرش خود كه ملائكه حامل آن هستند نزديك مى كند و فرشتگان برگزيده خود را به او مى نماياند، به گونه اى كه موجب تأكيد بر تكريم او مى گردد. (1) مشابه اين تعبير را مجلسى اول رحمه الله نيز آورده است. (2) از امام كاظم عليه السلام نقل شده است: «من زار قبر ولدى على كان له عند اللَّه كسبعين حجّة مبرورة»؛ هر كس كه فرزندم امام رضا عليه السلام را زيارت كند، از ثواب هفتاد حج قبول شده برخوردار است. راوى با تعجب پرسيد: ثواب هفتاد حج؟ فرمود:

«ربّ حجّة لاتقبل ...»؛ (3)

بلكه هفتاد هزار حج. راوى دوباره با تعجب پرسيد: هفتاد هزار حج؟

فرمود: چه بسا حج كه مورد قبول واقع نمى شود.

فقيه فيلسوفان و فيلسوف فقيهان، ملامحسن فيض كاشانى رحمه الله مى گويد: رواياتى كه ثواب زيارت ائمه اطهار عليهم السلام را بيشتر از حج، عمره و جهاد در راه خدا مى داند، بيش از آن است كه شمارش شود و سرِّ آن همه ثواب آن است كه:

اولًا، هر كسى كه ادعاى مسلمانى مى كند- حتى اگر ناصبى باشد- اهل حج، عمره، جهاد و امثال آن است، در حالى كه زيارت ائمه اطهار عليهم السلام فقط اختصاص به كسانى دارد كه آشناى به قدر و منزلت آنان هر چند ناقص و معتقد به ايشان باشند.

ثانياً، حرم هاى شريف ائمه عليهم السلام مشهد ارواح بلند و مقدس آنان و محل حضور اشباح برزخى نوريشان است. آن ارواح بلند در حالى كه زنده، خوشحال و روزى خورنده از فضل پروردگارشان هستند، در آن مكان هاى شريف حضور پيدا مى كنند(و زاير در فضايى كه روح امام معصوم عليه السلام حضور دارد نفس مى كشد، عبادت و راز و نياز مى كند و ...).

ثالثاً، زيارت اهل بيت، صله و نيكى به خود آنان، رسول خدا صلى الله عليه و آله، اميرالمؤمنين، فاطمه زهرا، شيعيان، دوستدارانشان و بلكه نيكى به ساير انبيا و اوصياى الهى است و

ص: 30

موجب خوشحالى آنان، اجابت دعا، تجديد عهد با ولايت، زنده نگه داشتن مرام آنها و غلبه بر دشمنانشان مى گردد كه بدون ترديد همه اينها عبادت خداست و سبب مى شود كه انسان به فضايل و بركاتى كه نزد خداست برسد و به رضاى او دست يابد؛ زيرا خوشحال كردن مؤمن عادى اگر آن همه فضيلت و ثواب دارد، فضيلت و ثواب خوشحال كردن پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام و حضرت زهرا كه از خطا و گناه معصوم هستند و خداوند آنان را پيشواى مؤمنان و مولاى متقيان قرار داد، آسمان و زمين را براى آنان آفريد، صراط، سبيل و راهنماى به سوى او، دروازه رحمت الهى، وسيله ارتباط بين او و بندگانش هستند و ... غير قابل توصيف است.

اما حج، عمره، جهاد و عباداتى مانند آنها اگرچه موجب انفاق مال، ترك وطن، تحمل مشقت ها و ... مى گردد، اما فضيلت اين امور در حد زيارت نيست؛ زيرا با آن كه عبادت الهى، اجابت امر او و موجب خشنودى خدا و اولياى او مى شود، اما آن فضايل ديگر را كم تر مى توان در اينها يافت. (1) امام على بن موسى الرضا عليه السلام فرمود:

«إن لكل امام عهداً فى عنق اوليائه و شيعته و إن من تمام الوفاء بالعهد و حسن الاداء زياره قبورهم. فمن زارهم رغبه فى زيارتهم و تصديقا بما رغبوا فيه كان ائمتهم شفعائهم يوم القيامه»؛ (2)

شيعيان نسبت به هر يك از امامان معصوم پيمان و تعهدى دارند كه كمال وفاى به آن عهد، در زيارت مشتاقانه و عارفانه قبور آن وجودهاى نورانى عليهم السلام است.

اين حديث بيانگر نكاتى است كه ذيلًا ذكر مى گردد:

1. زيارت قبر امام نشانه وفادارى و تعهد به مقتدا و پيشواست؛ «إن من تمام الوفاء بالعهد و حسن الأداء زيارة قبورهم». سخنگوى نهضت پيامبر، بلال حبشى در دوران اقامت خويش در شام، رسول اكرم صلى الله عليه و آله را در خواب ديد كه به او فرمود: اى بلال! اين چه جفايى است؟ آيا هنگام آن نرسيده است كه به زيارت من نايل آيى؟ در اين رؤيا،

ص: 31

ترك زيارت قبر مطهر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جفا ناميده شده، طبعاً زيارت آن، وفاى به عهد خواهد بود.

2. زيارت بايد همراه با رغبت، شوق، علاقه و عشق قلبى به مزور(امام) باشد؛ «رغبة فى زيارتهم».

3. زيارت بايد همراه با تصديق قلبى به چيزهايى باشد كه مزور بدان رغبت داشته، مورد علاقه وى بوده و در راه آن فداكارى كرده است؛ «و تصديقاً بما رغبوا فيه».

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به امام على عليه السلام خبر داد كه تو در سرزمين عراق كشته و دفن خواهى شد. على عليه السلام پرسيد: كسى كه قبر ما را زيارت و عمران كند و تعهد خويش را با آن حفظ كند، چه اجرى دارد؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند قبر تو و قبر فرزند تو را بقعه اى از بقعه هاى بهشت و قطعه اى از قطعه هاى آن قرار داده است. قلب جوانمردان و برگزيدگان از بندگانش را مشتاق به سوى شما قرار داده، به گونه اى كه سختى اذيت در راه شما را تحمل مى كنند و قبرهاى شما را آباد مى سازند و با انگيزه تقرب به خدا و دوستى رسول او، فراوان به زيارت قبور شما مى شتابند. اى على! تنها آنان از شفاعت من برخوردار، وارد شونده بر حوضم و زايران من در بهشت هستند.

اى على! كسى كه قبر شما را آباد كند و به تعهد خويش پاى بند باشد، مانند آن است كه سليمان بن داود را در ساختن بيت المقدس يارى رساند. كسى كه قبر شما را زيارت كند، ثواب هفتاد حج- غير از حجة الاسلام كه واجب است- دارد و از گناهان خود بيرون مى آيد، همانند روزى كه از مادرش متولد مى شود. پس بشارت باد تو را و به دوستانت نيز بشارت بده به نعمت ها و لذت هايى كه نه چشمى ديده، نه گوشى شنيده و نه به قلب كسى خطور كرده است. اما نابخردانى، زايران قبور شما را سرزنش مى كنند، آن گونه كه زنان بدكار را بر اثر نابكاريشان سرزنش مى كنند. اينها اشرار امت من هستند، شفاعت من به آنها نرسد و بر حوض من وارد نشوند. (1)

ص: 32

توجه به اين نكته ضرورى است كه ثواب هاى مورد اشاره در اين گونه روايات، بيانگر مقام و عظمت و جايگاه معنوى امام است، چنان كه از آثار مثبت فردى و اجتماعى زيارت نيز حكايت مى كند.

ص: 33

است كه در حياتم مرا زيارت كرده باشد. و در روايت ديگر از آن حضرت رسيده است:

«من زار قبرى وجبت له شفاعتى»؛ (1)

كسى كه قبر مرا زيارت كند، شفاعت من بر او واجب مى شود. ابن هبيره مى گويد: پيشوايان چهارگانه اهل سنت(مالك، شافعى، ابوحنيفه و احمد حنبل) بر استحباب زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اتفاق نظر كرده اند. (2) برخى از فقهاى شيعه گفته اند: با ادله اربعه، يعنى كتاب، سنت، عقل و اجماع مى توان رجحان و فضيلت داشتن زيارت قبور صلحا، ابرار، متقيان و نيكان را نيز اثبات كرد تا چه رسد به زيارت انبيا، اوصياى معصوم عليهم السلام و علماى بزرگ. آن گاه به اثبات ادعاى خويش پرداخته است. (3) فقيه نامدار اماميه در جواهر كلام خود هنگام شرح كلام محقق حلى رحمه الله، استحباب زيارت صديقه كبرا، فاطمه زهرا عليها السلام و امير مؤمنان، على عليه السلام و فرزندان معصوم آن دو بزرگوار عليهما السلام را مورد كاوش و بررسى قرار داده است. (4) افزون بر اين، در جاى خود ثابت شده است كه ائمه اطهار عليهم السلام يك نور در چهارده رواق هستند:

«و أنّ أرواحكم و نوركم و طينتكم واحدة» (5)

زيد شحّام از امام صادق عليه السلام پرسيد: امام حسن عليه السلام افضل است يا امام حسين عليه السلام؟ آن حضرت در جواب فرمود:

«... إنّ فضل أوّلنا يلحق بفضل آخرنا و فضل آخرنا يلحق بفضل أولنا ... خلقنا واحد و علمنا واحد و فضلنا واحد و كلّنا واحد ... أوّلنا محمد و أوسطنا محمّد و آخرنا محمد»

؛ (6) فضل اول ما به آخر ما و فضل آخر ما به اول ما برمى گردد ... خلقت ما يكى است، علم ما يكى است، فضل ما يكى است، همه ما در نزد خدا يكى هستيم ... اول ما محمد است، وسط ما محمد است، آخر ما نيز محمد است.

شبيه اين مطلب را عبدالرحمن بن مسلم از امام كاظم عليه السلام پرسيد و گفت: زيارت

ص: 34

اميرالمؤمنين عليه السلام افضل است يا زيارت امام حسين عليه السلام يا زيارت فلان امام، فلان امام ...؟ و يك يك امامان را نام برد. امام كاظم عليه السلام در جواب فرمود: «يا عبدالرحمن بن مسلم! من زار أوّلنا فقد زار آخرنا و من زار آخرنا فقد زار أوّلنا و من تولى أوّلنا فقد تولّى آخرنا و من تولّى آخرنا فقد تولّى أوّلنا، و من قضى حاجة لأحد من أوليائنا فكأنّما قضاها لجميعنا ...»؛ (1) اى عبدالرحمان! هر كس اولين نفر ما را زيارت كند، آخرين نفر ما را زيارت كرده است، چنان كه اگر آخرين ما را زيارت كند، اولين نفر ما را زيارت كرده است. هر كس ولايت اولين نفر ما را بپذيرد، ولايت آخرين نفر ما را پذيرفته است، همان طور كه اگر ولايت آخرين نفر ما را بپذيرد، ولايت اولين نفر ما را پذيرفته است، كسى كه حاجت يكى از دوستان ما را برآورد، گويا حاجت همه ما را برآورده است ....

از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز نقل شده است: «إنّ اللَّه قد وكّل بفاطمة رعيلا من الملائكة يحفظونها من بين يديها و من خلفها و عن يمينها و عن يسارها و هم معها فى حياتها و عند قبرها بعد موتها، يكثرون الصلاة عليها و على أبيها و بعلها و بنيها، فمن زارنى بعد وفاتى فكأنّما زار فاطمة و من زار فاطمة فكأنّما زارنى و من زار على بن أبى طالب فكأنّما زار فاطمة و من زار الحسن و الحسين فكأنّما زار عليّاً و من زار ذرّيتهما فكأنّمّا زارهما»؛ (2) خداى سبحان گروهى از فرشتگان را مأمور كرده تا فاطمه زهرا عليها السلام را از پيش رو، پشت، سمت راست و چپ محافظت كنند، در مدت حياتش با او باشند و بعد از مرگ نيز وى را در قبر همراهى كنند، بر او، پدرش، شوهرش و فرزندانش بسيار صلوات بفرستند.

پس كسى كه مرا بعد از وفاتم زيارت كند، گويا فاطمه را زيارت كرده است و كسى كه فاطمه را زيارت كند، مرا زيارت كرده است، كسى كه على بن ابى طالب عليه السلام را زيارت كند، گويا فاطمه را زيارت كرده است(در نتيجه مرا زيارت كرده است) كسى كه حسن و حسين را زيارت كند گويا على را زيارت كرده است(در نتيجه فاطمه و مرا زيارت كرده است) هر كس كه ذريه حسن و حسين را زيارت كند، گويا خودشان را زيارت كرده است(در واقع على و فاطمه و مرا زيارت كرده است).

ص: 35

بنابراين، زيارت هر كدام در حقيقت زيارت همه آنان است و از نظر فضيلت نيز يكسان هستند، اما برخى عوارض خارجى، مانند دورى راه، غربت، فشار و سخت گيرى هاى حاكمان ستمگر و ... سبب شده كه به زيارت برخى از امامان، مانند امام حسين و امام رضا عليهما السلام توصيه ويژه اى نموده اند، يا ثواب مخصوصى ذكر كرده اند.

چنان كه ممكن است فداكارى و ايثار ويژه امام حسين عليه السلام براى حفظ دين سبب توصيه ويژه به زيارت آن حضرت شده باشد.

بدين ترتيب مى توان گفت: دلايل اثبات فضيلت و استحباب زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى اثبات فضيلت و ثواب زيارت ساير امامان و حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، كفايت مى كند، حتى اگر دليل خاصى درباره زيارت آن بزرگواران نداشته باشيم.

زيارت، كلاس درس و مدرسه تعليم و تربيت و زيارتنامه ها متون آموزشى اين كلاس ها و مدرسه هاست. ائمه عليهم السلام كه همواره به تعليم و تربيت پيروان حق و بيان حقايق و معارف دين همت داشتند، مباحثى در توحيد و صفات الهى، نبوت و پيامبرشناسى، امامت و رهبرى، تاريخ زندگى و بيان مظلوميت ها و رنج هاى ائمه عليهم السلام، افشاى ستم هاى حاكمان جنايت پيشه در برابر حق طلبى ياران عدالت خواه و حقيقت جو، لزوم همگرايى در فكر، موضع، اقدام و عمل و ... را در اين زيارتنامه ها بيان كرده اند. در اين زيارتنامه ها، اوصاف معصومين هنگام سلام دادن تكرار مى گردد و به ذكر اسم بسنده نمى شود. اين، از آن جهت است كه مقام مرتبت شخص زيارت شونده براى زاير روشن تر گردد و توجه پيدا كند كه محبوب او براى اعلاى كلمه توحيد، اقامه نماز، اداى زكات، احياى امر به معروف و نهى از منكر، تلاوت كتاب خدا و ... چه رنج هايى كشيده است.

زيارتنامه هاى مأثور دو گونه است:

1. زيارت نامه هاى اختصاصى كه معصومى خاص با آن زيارت مى شود و زاير به سلام و اظهار ارادت به يكى از آن پيشوايان نور مى پردازد؛ مانند: «السلام عليك يا رسول اللَّه و رحمة اللَّه و بركاته، السلام عليك يا محمد بن عبداللَّه ...» (1) «السلام عليك يا ممتحنة

ص: 36

امتحنك الذى خلقك قبل أن يخلقك و كنت لما امتحنك به صابرة ...». (1) «السلام على أبى الأئمة و خليل النبوّة و المخصوص بالاخوّة ...»؛ (2) «السلام عليك يا أبا عبداللَّه و على الأرواح التى حلّت بفنائك ...»؛ (3) «اللهم صلّ على علىّ بن موسى الرضا المرتضى الامام التقى النقى ...»؛ (4) «السلام على محى المؤمنين و مبير الكافرين، السلام على مهدى الامم و جامع الكلم ...». (5) 2. زيارتنامه هايى كه مضمونى عام و محتوايى كلى دارد و هر معصوم و امامى را با آن مى توان زيارت كرد، مانند زيارت امين اللَّه، (6) زيارت جامعه كبيره، (7) زيارت مخصوص ماه رجب «الحمد اللَّه الذى أشهدنا مشهد أوليائه فى رجب ...»، (8) زيارت جامعه صغيره (9) و .... (10)

ص: 37

بدر برخوردار است؛ امام صادق عليه السلام فرمود: «زوروا الحسين ولو كلّ سنة فإنّ كلّ من أتاه عارفاً بحقّه غير جاحد لم يكن له عوض غير الجنه و رزق رزقاً واسعاً و أتاه اللَّه بفرج عاجل ...»؛ (1) امام حسين عليه السلام را زيارت كنيد، هر چند كه سالى يك بار باشد؛ زيرا هر كس عارف به حق او باشد و زيارتش كند، پاداشى جز بهشت ندارد، از رزق واسعى بهره مند مى شود و خداوند گشايشى در كار او ايجاد مى كند.

امام صادق عليه السلام فرمود:

«وكّل اللَّه بقبر الحسين عليه السلام أربعة آلاف ملكاً شعثاً غبراً يبكونه إلى يوم القيامة، فمن زاره عارفاً بحقّه شيّعوه حتّى يبلّغوه مأمنه و إن مرض عادوه غدوه و عشيه و إن مات شهدوا جنازته و استغفروا له إلى يوم القيامة»؛

خداوند چهار هزار فرشته ژوليده موى و غبار غم گرفته را موكل قبر امام حسين عليه السلام كرده كه تا روز قيامت براى او گريه مى كنند. پس كسى كه عارف به حق آن حضرت باشد و زيارتش كند، آن ملائكه، وى را همراهى مى كنند تا به مأمنش برسانند، اگر مريض شود صبح هنگام و شبانگاهان عيادتش مى كنند و اگر بميرد تشييع جنازه اش كرده، تا روز قيامت براى وى استغفار مى كنند؛ همچنين به بشير فرمود:

«يا بشير! من زار قبر الحسين بن على صلوات اللَّه عليه عارفاً بحقّه كان كمن زاراللَّه فى عرشه»؛ (2)

هر كه قبر حسين بن على عليه السلام را همراه با معرفت زيارت كند، همانند كسى است كه خدا را در عرش زيارت كرده است؛ اين گونه روايات درباره ساير ائمه عليهم السلام نيز وارد شده است.

سرّ اين كه توصيه كرده اند زيارت زاير با معرفت باشد، اين است كه آنچه مايه كمال زيارت مى گردد، معرفت و شناخت مقام و موقعيت امام مزور است، نه اعمالى بى روح و همراه با غفلت، همانند بوسيدن صرف و ناآگاهانه ضريح يا در و ديوار، گردش كوركورانه در اطراف ضريح، تماشاى آثار هنرى، معمارى، ستون ها، چراغ ها، شمعدان ها، درها، پنجره ها و ... اين كارها، به سياحت شباهت بيشترى دارد تا زيارت.

ثواب هاى اخروى و آثار دنيوى كه در روايات آمده، بر زيارت واقعى مترتب است،

ص: 38

يعنى جايى كه ارتباط قلبى با مزور برقرار شود و منشأ تحول در زاير گردد، نه بر سياحت و زيارت جسمى و صورى.

شاهد اين ادعا كلام بزنطى است كه مى گويد: در نامه حضرت ثامن الحجج، على بن موسى الرضا عليه السلام خواندم كه فرمود:

«أبلغ شيعتى إنّ زيارتى تعدل عند اللَّه عزّوجلّ ألف حجّه»؛

اين پيام را به شيعيان ما برسانيد كه زيارت من در پيشگاه الهى با هزار حج برابر مى كند.(تعجب كردم، از اين رو) به امام جواد عليه السلام گفتم: واقعاً با هزار حج برابرى مى كند؟ فرمود: «أى واللَّه ألف ألف حجّة لمن زاره عارفاً بحقّه»؛ (1) آرى، به خدا سوگند! با هزار هزار(يك ميليون) حج برابرى مى كند، اما براى كسى كه با معرفت زيارتش كند.

معرفت و آگاهى، نه تنها شرط كمال زيارت ائمه اطهار عليهم السلام است، بلكه درباره طواف كعبه نيز اين تعبير آمده است. ابراهيم تيمى گويد: در حال طواف كعبه بودم كه امام صادق عليه السلام با تكيه زدن بر من فرمود:

«ألا اخبرك يا إبراهيم مالك فى طوافك هذا؟»؛

اى ابراهيم! آيا مى خواهى تو را از فضيلت اين طوافى كه انجام مى دهى آگاه سازم؟ گفتم:

بله قربانت گردم. فرمود:

«من جاء إلى هذا البيت عارفاً بحقّه فطاف به اسبوعاً و صلّى ركعتين فى مقام إبراهيم عليه السلام كتب اللَّه له عشرة آلاف حسنة ورفع له عشرة آلاف درجة ...»؛ (2)

هر كس به زيارت اين خانه بيايد و در حالى كه عارف به حق آن است، هفت مرتبه دور آن طواف كند و سپس دو ركعت نماز در مقام ابراهيم عليه السلام بگزارد، خداوند ده هزار حسنه براى او مى نويسد و ده هزار درجه وى را بالا مى برد.

درباره مؤمن نيز در حديث صادقين عليهما السلام آمده است:

«أيّما مؤمن خرج إلى أخه يزوره عارفاً بحقّه كتب اللَّه له بكل خطوة حسنة و محيت عنه سيئة و رفعت له درجة فإذا طرق الباب فتحت له أبواب السماء فإذا التقيا و تصافحا و تعانقا أقبل اللَّه عليهما بوجهه ثمن باهى بهما الملائكه فيقول: انظروا إلى عبدى تزاورا و تحابّا فىّ حقّ علىّ إلّااعذّبهما بالنار بعد ذا الموقف ...»؛ (3)

هر كه براى زيارت برادر مؤمنش از خانه خارج شود، در حالى كه عارف

ص: 39

به حق وى باشد، براى هر قدمى كه برمى دارد حسنه اى براى او نوشته مى شود و گناهى از او محو مى گردد و درجه اى بالا مى رود. هنگامى كه در خانه او را به صدا در مى آورد، درهاى آسمان به رويش گشوده مى شود. وقتى كه با يكديگر ملاقات، مصافحه و معانقه مى كنند، خداوند به آنها توجه كرده، بر ملائكه مباهات مى كند و مى گويد: بنگريد به دو بنده من كه براى رضايت من يكديگر را زيارت مى كنند و همديگر را دوست مى دارند. بر من لازم است كه آنان را عذاب نكنم ... بنابراين، نقش اصلى را در فضيلت و كمال زيارت، معرفت و آگاهى حق مزور ايفا مى كند.

اين كه امام معصوم عليه السلام چه شخصيتى است، دستيابى به معرفت او چگونه ممكن است؟ حق او چيست؟ حق معرفت او چيست و ... مطالبى است كه بحث هاى طولانى طلب مى كند، (1) اما به طور خلاصه مى توان گفت:

امام، جامع كلام تكوين و تدوين، واجد كتاب حقيقت و شريعت و شامل نشئه حقيقى و اعتبارى است، چنين جامعيتى نه در خور نظام سه گانه هستى(عالم عقل، عالم مثال و عالم طبيعت) است؛ زيرا هر كدام از مراحل سه گانه نظام هستى، تكوين صرف است و غير از بود و نبود، چيزى ندارد؛ و نه در وسع نظام تدوينى قرآن كريم؛ زيرا همه مضامين آن، اعم از اخبار و انشا از حوزه لفظ، مفهوم و حكايت هاى علم حصولى است، هر چند مخازن برين آن حقايق تكوينى نظام هستى است. اما انسان كامل كه مثل اعلاى آن اسره عصمت و طهارت عليهم السلام هستند، افزون بر حوزه فراگير تكوين، از منطقه گسترده اعتبار نيز برخوردارند؛ زيرا انسان، موجود متفكر و مختارى است كه صرف نظر از قوانين نظام هستى، از قوانين اعتبارى نيز پيروى مى كند، گرچه پشتوانه اين مقررات اعتبارى همان قوانين تكوينى است و اصول آن نظام عينى، پرتوافكن بر فروع اين منطقه اعتبارى است. از اين جهت هيچ موجودى

ص: 40

به جامعيت انسان كامل نخواهد بود و اوست كه مى تواند «كون جامع» باشد.

جامعيت عينى و علمى اهل بيت نبوت و امامت عليهم السلام به اين معناست كه اولًا، واجد هر كمال ممكن را مى باشند. ثانياً، هر چه را دارا هستند، مصون از عيب و نقص است.

ثالثاً، هر چه را در مرحله حدوث واجد بودند، در مرحله بقا نيز دارا خواهند بود. اين مقام جمع الجمعى را مى توان از عديل بودن آنان با كتاب بى بديل الهى، يعنى قرآن، استنباط كرد؛ زيرا رسول اكرم صلى الله عليه و آله طبق نقل محدثان شيعه و سنى فرمود:

«إنّى تارك فيكم الثقلين ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا بعدى، أحدهما أعظم من الآخر: كتاب اللَّه، حبل ممدود من السماء إلى الأرض، وعترتى أهل بيتى، ولن يفترقا حتى يردا علىّ الحوض، فانظروا كيف تخلفونى فيهما». (1)

مخاطبان اين پيام، وارثان تمدن غنى و قوى اسلام در پهنه زمان و گستره زمين اند، يعنى نه نسل هيچ عصر و زمانى از آن توصيه سعادت آفرين مستثناست و نه مردم هيچ مصر و ديارى از آن جدا خواهند بود.

چنين وصيت فراگيرى نشان از هماهنگى كامل تكوين انسانى و تدوين الهى است، به طورى كه همه مردم روى زمين تا بامداد معاد، در بخش علم و عمل، نيازمند به رهنمود و رهبرى قرآن و عترت هستند و هيچ مكتبى تا شامگاه تاريخ بشرى پديد نمى آيد جز آن كه لازم است جهان بينى و جهان آرايى آن بر قرآن و عترت عليهم السلام عرضه شود و پاسخ نفى يا اثبات آن از ثقلين استنباط گردد.

چنين كارى عزم جامعه انسانى و جزم امت اسلامى را طلب مى كند، تا اولًا، توان استنطاق از آن دو وزنه وزين را در هاضمه فكرى خويش احيا كنند. ثانياً، گوش هوش را براى اصغاى آواى حيات بخش آن دو وزنه وزين آماده سازند. ثالثاً، نقدهاى صاحب نظران و نيز تحليل هاى سودمند صاحب بصران را پس از جمع بندى براى تنفيذ نهايى به بارگاه ثقلين معروض دارند، تا از اين صعود و هبوط و از آن سؤال

ص: 41

و جواب، كام فكر بشر شيرين و گام عمل او استوار گردد و به دام تدليس بيگانه و تلبيس اهريمن گرفتار نشود. چنين آگاهى و معرفت به مقام و منزلت امام مى تواند زمينه اطاعت و تسليم در مقابل اوامر و نواهى مزور را- كه همان فرمان خداست- فراهم كند.

روزى امام صادق عليه السلام از فضيلت زيارت عارفانه امام رضا عليه السلام سخن گفت. حمزة بن حمران پرسيد: قربانت گردم منظور از معرفت حق او چيست؟ فرمود: «يعلم أنّه مفترض الطاعة غريب شهيد ...»؛ (1) اين كه بداند او واجب الاطاعه و غريب و شهيد است(و براى تبليغ دين و هدايت مردم و پايدارى و استقامت در راه حق، غريبانه به شهادت رسيده است). امام صادق عليه السلام فرمود: «من زار الحسين عليه السلام عارفاً بحقّه يأتم به غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر»؛ (2) هر كس زيارت كند حسين عليه السلام را در حالى كه عارف به حق وى باشد و او را امام خود برگزيند، خداوند گناهانش را مى آمرزد.

امام كاظم عليه السلام نيز كم ترين پاداش زيارت قبر حسين عليه السلام را آمرزش گناهان معرفى كرده است، اما به شرط آن كه زاير، عارف به حق امام، احترام و ولايت وى باشد؛ «أدنى ما يثاب به زائر الحسين عليه السلام بشط الفرات إذا عرف حقّه و حرمته و ولايته إن يغفر له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر». (3) در روايت ديگرى آمده است: يك درهم خرج كردن در راه زيارت قبر امام واجب الاطاعه هفتاد هزار حسنه دارد، هفتاد هزار سيئه را محو مى كند و نام او در ديوان صديقين و شهدا ثبت مى شود؛ «من نوى من بيته زيارة قبر إمام مفترض طاعته و أخرج لنفقته درهماً واحداً كتب اللَّه جل ذكره له سبعين ألف حسنة و محى عنه سبعين ألف سيئة و كتب اسمه فى ديوان الصديقين و الشهداء ...». (4) از ديدگاه اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام- كه تجلى گاه اسلام راستين نبوى صلى الله عليه و آله و علوى عليه السلام است- انسان، آزاد خلق شده و طوق طاعت كسى به گردن او نيست: «لاتكن

ص: 42

عبد غيرك و قد جعلك اللَّه حرّاً». (1) حتى اختيار خودش نيز در اين زمينه محدود است، يعنى همان گونه كه حق ندارد سلامتى خود را به خطر بيندازد، دست و پاى خودش را قطع سازد، چشم خود را كور و گوش خود را كر كند و ... عزت، آبرو و آزادى خود را نيز نمى تواند به خطر بيندازد. سرّش آن است كه عزت مؤمن اكتسابى نيست كه چوب حراج بر آن بزند، بلكه امانتى ويژه الهى به دست وى است. اختيار چنين امانتى به دست خداست و تصرفات مؤمن نبايد فراتر از تصرفات امانت دارى پارسا باشد: «إنّ اللَّه فوّض إلى المؤمن أمره كلّه ولم يفوّض أن يكون ذليلًا. أما تسمع اللَّه عزوجل يقول: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ» فالمؤمن يكون عزيزاً و لا يكون ذليلًا». (2) بنابراين، مردم سالارى و دموكراسى در نظام سياسى اسلام، زمانى قابل قبول است كه بر محور دين و در چارچوب شرع باشد و با حفظ چنين شرطى، آراى مردم براى حاكمان تعهد شرعى مى آورد. از اين رو نقض كردن و زيرپا گذاشتن آن حرام شرعى است، نه اين كه يك قرارداد عرفى محض باشد و تخلف از آن يك كار غير اخلاقى به شمار آيد.

نتيجه اين كه اختيار انسان به دست خداست و اطاعت و انقياد او بر همگان واجب است و اطاعت ديگران(پيامبر، امام، پدر، مادر، حاكم و ...) از آن جهت بر انسان واجب مى شود كه خداى سبحان چنين اطاعت و تبعيتى را واجب كرده است و بدون در نظر گرفتن دستور او هيچ كس حق حاكميت و حكومت بر ديگرى ندارد.

بنابراين، زاير زمانى عارف به حق امام است وبه ولايت و حرمت وى آگاهى دارد و از او پيروى مى كند كه او را معصوم، افضل و اعلم از ديگران، جانشين رسول خدا صلى الله عليه و آله و منصوب از جانب خدا بداند، اوامر و دستورهايش را اوامر الهى بشمارد، تبعيت از وى را در تمام امور زندگى واجب بداند، با اقتدا و پيروى از سيره و سنت او خط سير زندگى خود را ترسيم كند و ... چنين معرفت و شناختى هر چند كه مقول به

ص: 43

تشكيك و داراى مراتب فراوانى است و هركس به مقدار ظرفيت وجودى خود بهره مند مى گردد، اما مبتنى بر مقدمات بسيارى است تا مستدل و برهانى شود.

زيارتنامه هاى مأثور يكى از منابع شناخت و آگاهى از مقام مزور است.

ص: 44

را خدا به پيوستنش فرمان داده مى پيوندند و از پروردگارشان مى ترسند و از سختى حساب بيم دارند ... براى ايشان است فرجام خوش سراى باقى».

در اين آيه براساس اولويت و اهميت، ابتدا به عهد و ميثاق الهى، يعنى توحيد اشاره شده: «يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ» و پس از آن به ميثاق و پيمان رسالت و امامت تذكر داده شده: «وَ لَايَنقُضُونَ الْمِيثقَ» سپس به مسأله ارتباط و اتصال به حقايقى كه همه خير و نيكى از آنها نشئت مى گيرد و مستقيماً هم مورد توصيه و امر الهى واقع شده، توجه داده شده است: «الَّذِينَ يَصِلُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ» كه اين همان «بِحَبْلٍ مّنَ اللَّهِ» يعنى قرآن و «وَحَبْلٍ مّنَ النَّاسِ» (1) يعنى اهل بيت عليهم السلام است: عن ابى عبداللَّه عليه السلام قال:

«الحبل من اللَّه كتاب اللَّه و الحبل من الناس هو على بن ابى طالب عليه السلام»

. (2) اين چينش و ترتيب نشانگر اهميت و ارزش هر يك از آنهاست و بدون توجه به آن، كه حلقه اصلى ارتباط است، خير و سراى ابد و دار رضوان نصيب كسى نخواهد شد؛ از اين رو بر هيچ حقيقتى پس از توحيد و رسالت، به اندازه ارتباط و اتصال با آنان، بلكه محبوب داشتن آن، تأكيد و اصرار نشده است؛ چنان كه هيچ عداوت و دشمنى هم در مقياس الهى بيش از خصومت و دشمنى به سفراى الهى و اوصياى آنها نبوده و نيست.

زيارت تفسير اين ارتباط و تبيين و تحقق آن اتصال است و به همان ميزانى كه ايجاد آن اتصال و تحكيم آن رابطه در هندسه معرفتى اسلام ضرورت دارد و مهم است، زيارت هم چون تنها طريق عملى و راه تحقق آن رابطه است، ضرورى و مهم خواهد بود؛ از اين رو همان طور كه ايجاد و تحكيم اين رابطه موجب خردمندى در دنياست: «إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْببِ» سبب نيك بختى در آخرت نيز هست: «لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ». در مقابل آنها، كسانى كه رابطه و اتصال به جريان رسالت و ولايت را گسستند و اتصال آن رابطه اى كه به امر الهى بوده قطع كرده و بريدند: «وَ الَّذِينَ ... يَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ

ص: 45

اللَّهُ بِهِ ى أَن يُوصَلَ» آنها هم در دنيا از رحمت الهى محرومند و هم در آخرت تيره بختى و شقاوت دامن گير آنهاست: «أُوْلَئكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ». (1)

با توجه به همين نكته است كه خداى سبحان شمارى از آيات قرآن را به ايجاد و تثبيت و تحكيم رابطه و ضرورت و اهميت آن اختصاص داده و در شمار ديگرى از آيات در جهت مذمت گسستن اين رابطه سخن گفته است: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ و مَعِيشَةً ضَنكًا وَ نَحْشُرُهُ و يَوْمَ الْقِيمَةِ أَعْمَى»؛ (2)

و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى تنگ وسختى خواهد داشت، و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى كنيم. «مَّنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ و يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيمَةِ وِزْرًا* خلِدِينَ فِيهِ وَ سَآءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ حِمْلًا»؛ (3)

هر كس از(پيروى) آن(قرآن) روى برتابد، روز قيامت بار گناهى بر دوش مى گيرد، پيوسته در آن(حال) مى ماند، و چه بد بارى روز قيامت خواهد داشت.

سرّ مذمت و راز نگون بختى اين افراد اين است كه اين اعراض و روى گرداندن موجب مى شود تا انسان از ذكر خدا و هر آنچه كه مايه كمال و خير است در غفلت بماند. و شناخت لازم و كافى به آن را از دست بدهد، يا به دست نياورد و آن گاه رابطه خود با آن حقيقت مؤثر و سودمند را قطع كرده و مى گسلد. اين گسستن رابطه، خطرات و مهالك فراوانى را در پى دارد؛ زيرا وقتى انسان از خير جدا شد يا به شر مى پيوندد و با آن ارتباط و اتصال وجودى پيدا مى كند، يا در وادى حيرت و سرگردانى كه خود شر مضاعف است سقوط مى كند «ظُلُمتُ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ»؛ (4)

تاريكى هايى كه بعضى روى بعضى ديگر قرار گرفته است.

مهم تر از همه اين كه خداى مهربان و رئوف نيز چون اين انسان را فاقد قابليت و ظرفيت مى بيند هم خود از او اعراض كرده و لطفش را ممنوع مى كند و هم به پيامبرش دستور مى دهد كه او را به حال خود واگذارد تا در حيرت و سرگردانى خود باقى باشد:

ص: 46

«قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِى خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ»؛ (1)

بگو: خدا، آن گاه بگذارشان تا در ژرفاى باطل خود به بازى سرگرم باشند». زيرا چنين شخصى به مثابه درخت خشكيده اى است كه سودى نخواهد داد: «سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَايُؤْمِنُونَ»؛ (2)

چه آنها را بترسانى و چه نترسانى، آنها ايمان نمى آورند. «سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ». (3)

بنابراين، نه تنها زيارت موجب ارتباط و وابستگىِ وجودى با اهل بيت عليهم السلام است، كه خود منشأ خيرات و بركات و نزول فيض و اجر و ثواب است، بلكه انصراف از آن و بى ميلى به آن موجب انصراف رحمت و برگشت نعمت خواهد بود. كسى كه چنين علقه و علاقه اى را در جان خود نپروراند و تقويت نكند، از چشم رحمت و لطف خدا و رسولش صلى الله عليه و آله خواهد افتاد.

يكى از اصحاب امام صادق عليه السلام به حضرت عرض كرد: به فداى شما گردم، به حضور شما رسيدم در حالى كه توفيق نداشتم كه به زيارت قبر اميرالمؤمنين بروم حضرت در پاسخ فرمود: «بئس ما صنعت! لولا أنك من شيعتنا ما نظرت إليك، ألا تزور من يزوره اللَّه تعالى مع الملائكه و يزوره الأنبياء عليهم السلام، و يزوره المؤمنون؟!» كار بسيار ناپسندى انجام دادى، اگر نبود كه تو از پيروان و شيعيان مايى، هرگز به تو نگاه نمى كردم! چگونه زيارت نكردى شخصيتى را كه خداوند با فرشتگان آسمان و همه انبيا و مؤمنان او را زيارت مى كنند، آن شخص گفت: اين مطلب را من نمى دانستم. حضرت فرمود: «فأعلم أنّ أميرالمؤمنين عليه السلام عند اللَّه أفضل من الأئمة كلّهم وله ثواب أعمالهم و على قدر أعمالهم فضلوا»؛ (4) بدان كه در نزد خداوند اميرالمؤمنين عليه السلام از همه ائمه برتر و افضل است و براى اوست پاداش تمامى اعمال، و برترى هر كسى به ميزان اعمال و عملكرد اوست.

بنابراين، زيارت به عنوان شاخصى روشن براى كسب فيض و دور نيفتادن از وادى

ص: 47

رحمت ضرورى است. حديث مزبور موقعيت والا و عظيم و برترى اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به ساير ائمه عليهم السلام و همچنين زيارت خداوند، انبيا و مؤمنان نسبت به آن حضرت عليه السلام را بيان مى كند. البته تفاوت مراتب زيارت خداوند متعال با زيارت پيامبران و زيارت مؤمنان، از ديد صاحب نظران مخفى نيست.

براساس آنچه گفته شد، انسان همواره بايد آرزوى زيارت اولياى الهى و اميد وصال و دوستى مشاهد آنان را در دل زنده دارد و از خداوند به طور جدى طلب كند:

«اللهم ... و حبّب إلىّ مشاهدهم و ألحقنى بهم و اجعلنى معهم فى الدنيا و الآخرة يا أرحم الراحمين». (1) از اين رو وقتى توفيق زيارت نصيب شد، جاى سپاس و ثناى الهى است؛ انسان شاكر و ثناگوى خدايى است كه در وادى نظر او را هدايت كرده و در وادى عمل توفيق حضور به او داده است؛ چنان كه در زيارت روز عرفه و عيد قربان پيش از زيارت امام حسين عليه السلام اين جملات آمده است: «الحمد للَّه الذى هدانى لولايتك و خصّنى بزيارتك و سهّل لى قصدك»؛ (2) سپاس خدايى را كه مرا به ولايت شما هدايت كرد و توفيق ديدار و حضور داد و قصد زيارت به سوى شما را آسان كرد.

در زيارت ائمه بقيع عليهم السلام و زيارت امام حسين عليه السلام در روز عيد فطر نيز اين عبارت آمده است: «والحمد للَّه الفرد ... الذى من تطوّله سهّل لى زياره مولاى بإحسانه و لم يجعلنى عن زيارته ممنوعاً و لا عن ذمّته مدفوعاً بل تطوّل و منح»؛ (3) سپاس و حمد از آن خداست؛ خدايى كه عطا و بخشش دارد، پروردگارا در سايه احسانت زيارت مولايم را براى من آسان بگردان و مرا از زيارت او محروم و ناكام مفرما و مرا از ذمه او وامرهان، بلكه تفضل و انعامت را بر من دريغ مفرما.

يكى از آموزه هاى جدى فرهنگ زيارت همين نكته است كه وقتى انسان موفق

ص: 48

شد در ميدان معرفت ها حجاب ها را كنار زده و خود را به حوزه معرفتى امام نزديك كند و در سايه اين معرفت كرامت بيابد و از نظر ارادت نيز توانسته سختى ها و مشكلات سفر را تحمل كرده، فاصله ها را پشت سر بگذارد و خود را به آنها نزديك كرده و در پرتو اين قرابت ولايت و مودت تحصيل كند، قطعاً به يكى از بهترين توفيقات و بزرگ ترين نعمت هاى الهى دست يافته است.

اين معنا در زيارات فراوانى و به صورت برجسته در زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است: «الحمد للَّه الذى أكرمنى بمعرفة رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و من فرض طاعته رحمة منه و تطوّلًا منه علىّ بالايمان، الحمد للَّه الذى سيّرنى فى بلاده و حملنى على دوابّه، وطوى لى البعيد و دفع عنّى المكروه حتى أدخلنى حرم أخى رسوله صلى الله عليه و آله فأرانيه فى عافية. الحمد للَّه الذى جعلنى من زوّار قبر وصى رسوله. «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَلنَا لِهذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلآَ أَنْ هَدَلنَا اللَّهُ»؛ (1)

سپاس خدايى را كه در پرتو معرفت خود و رسولش و كسانى كه طاعت آنها واجب است مرا كرامت بخشيد و اين رحمت و زيادتى نعمت بر من است و بر من به جهت ايمان و باور به اين معرفت ها منت نهاد. شكر خدايى را كه مرا در شهرها گرداند و قدرت سوار شدن بر مركب هاى خود را داد تا مقصد دور نزديك شود، و سختى ها و دشوارى هاى سفر را از من دور داشت تا توفيق ورود به حرم برادر رسول گرامى صلى الله عليه و آله نصيبم شد. خدا را سپاس كه مرا از زايران قبر وصى پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داد. خدا را سپاس كه تنها اين هدايت از اوست و اگر هدايت او نبود چنين هدايت و توفيقى نصيب من نمى شد.

در ذيل زيارت آن حضرت آمده است: «اللهم أنت مننت علىّ بزيارة مولاى و ولايته و معرفته»؛ (2) خدايا تو بر من به سبب زيارت مولايم و ولايت و معرفت او منت نهادى و نعمت عظيم عطا كردى.

از اين گونه تعابير پرشمار اين پيام قطعى حاصل مى شود كه اولًا، زيارت و تشرف

ص: 49

به مشاهد اوليا، توفيق بزرگ الهى است. ثانياً، اين توفيق نصيب نمى شود مگر از ناحيه لطف الهى. ثالثاً، زيرا در مقابل اين توفيق و نعمت همواره بايد ثناگوى حق و شاكر نعمت هايش باشد و بالأخره بايد بداند كه نه تنها تشرف به محضر اوليا توفيقى مهم است، بلكه باريابى به بارگاه و زيارتگاه آنان كرامتى ويژه و شرافتى خاص است؛ از اين رو در زيارت بارگاه حسينى عليه السلام مى گوييم: «اللهم هذا مقام كرّمتنى و شرّفتنى به». (1) حاصل سخن اين كه، زيارت ضرورتى دينى و الهى مى باشد و از اهميت والايى برخوردار است.

اهميت و ضرورت زيارت از منظر اسلام به حدى فراوان است كه خداوند عالم تعبيرهاى گونه گون و مؤكدى به كار گرفته است؛ به اين بيان كه بعد از امر به اصل اتصال: «مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ»، (2)

با تعبير تمسك كه «أخذ با قدرت» است از آن ياد مى كند: «فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِى أُوحِىَ إِلَيْكَ»؛ (3)

پس به آنچه به سوى تو وحى شده است، محكم چنگ بزن. از اين حد هم فراتر رفته، واژه اعتصام را كه «چنگ زدن و رها نكردن» است به كار برده است: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا». (4)

از اين گونه تعابير و اصرار قرآن بر ارتباط و اتصال اين كه همگى با هم به ريسمان خدا چنگ بزنيد، روشن مى شود كه اين، تنها طريق ارتباط با حقايق علوى و تسخير جلوه هاى روحانى و معنوى است و غير از آن راهى نيست؛ چنان كه تلاش دشمنان انسانى خواه درونى همانند نفس و خواه بيرونى، يعنى شياطين انس و جن در گسستن همين ارتباط است.

تذكر: براى راهيابى و وصول به يك حقيقت و دست يابى به آثار آن تماس و ارتباط تنگاتنگ و وثيق لازم است و بر اين پايه مسأله تقرب، نيل، وصول و نظاير آن در فرهنگ دينى رايج است و ضرورت تلقى مى شود؛ همان گونه كه از ناحيه خداوند متعال نيز وقتى بحث ارتباط با بنده و اعطاى الهى مطرح است، خداوند در بهترين و

ص: 50

عالى ترين شكل و در عين حال بليغ ترين وجه عطيه خود را عرضه مى كند؛ به گونه اى كه هيچ مانع و حجابى براى وصول تام وجود ندارد.

خداى سبحان درباره قرآن كريم كه عطيه الهى به انسان هاست مى فرمايد: «وَ لَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ»؛ (1)

و به راستى، اين گفتار را براى آنان پى در پى و به هم پيوسته نازل ساختيم، اميد كه آنان پند پذيرند. اگر انسان بخواهد به مرحله تذكر برسد و آثار و علايم يك حقيقت را در خود زنده كند، بايد يك اتصالى تام و ارتباطى وثيق پيدا كند. اين همان ارتباط قلبى و عقلى است كه زمينه تذكر و فراگيرى تام را فراهم مى آورد، وگرنه آشنايى از دور و ارتباط با فاصله به جهت وجود غبار ماديت و كدورت ها و تيرگى هاى طبيعت زمينه تماس صحيح و لقاى كامل را مهيا نمى سازد.

شايد سِرّ برخى از آداب زيارت، مانند نزديك شدن به قبر، گذاردن دست يا صورت بر روى قبر، بوسيدن قبر و نزديك ساختن بدن به قبر، همه و همه نمادهاى آن ارتباط وثيق قلبى و روحى و فكرى باشد كه به صورت اين اعمال استحبابى ظاهر شده است.

ص: 51

امام عليه السلام حضوراً گفت وگو مى كند و نياز وجودى خود را در هر زمينه اى از او مى طلبد.

خطاب هاى زيارتى گاهى به حدى صريح و شفاف ادا مى شود كه گويا هيچ حجاب و فاصله اى بين زاير و امام او نيست؛ با هر سلامش، جوابى و با سؤالش، پاسخى را به همراه دارد. خواسته اش بى اجابت نيست و نيازش بدون جواب نمى ماند و اين ارتباط ملموس و زنده جز در سايه زيارتى با معرفت حاصل نمى شود. درباره عرفان و معرفت زيارت بحثى را در پيش خواهيم داشت.

زيارت و زيارتنامه كتاب وجود انسان را در محضر ولى خدا باز مى كند و به نقاط نقص و ضعف و به فقر و عجز زاير اشاره مى كند، راه كمال و سعادت را مى نماياند و امام را به شفاعت مى طلبد و ده ها و صدها نكته حياتى و تربيتى را تذكر مى دهد. انسان را از غفلت و سهو درآورده، به وادى تنبه و تذكر مى كشاند. خصلت هاى ممدوح و پسنديده اورا برجسته و احيا مى كند و خصلت هاى زشت و ناپسند او را با استغفار و طلب رحمت از خداوند برطرف كرده و با نظر مرحمت الهى جبران مى كند و بالأخره در كنار چشمه امامت كه عين الحيات است، انسان را شست وشو مى دهد و پاك و پاكيزه از ميخانه طهور امامت خارج مى شود و اين همان اثر زيارت است.

اين نگرش كه زيارت ارتباطى وثيق و زنده است، اقتضا مى كند كه انسان فاصله هاى زمانى ومكانى را پشت سر گذاشته و خود را در عصر ولى خدا و در زمان حضور او ببيند و كاملًا به محيط و فضاى حضور آن ولى درآيد و او را در تنهايى و غربتش حس و ادراك كند و در سختى ها و مشكلات مطيع و ياور او باشد. تنها با چنين تلقى از زيارت است كه حضور و نقش امام را در عرصه اجتماع با همه وجود مى يابد، دعوت و نداى او را لبيك مى گويد، امرش را اطاعت و نهيش را تبعيت مى كند و اجتماع را آن گونه كه او خواسته و اراده كرده مى سازد.

سرّ بيان خصايص و نيز رويكردها، نقطه نظرها، سيرت ها و سنت هاى آن مواليان كريم در زيارتنامه ها نيز همين است كه انسان خود را با خواسته ها و ارادات آنها تطبيق دهد و از مسير ترسيمى آنها فاصله نگيرد. تنها كسى از زيارت بهره كامل مى برد كه

ص: 52

حس حضور امام عليه السلام در صحنه زندگى را پيدا كند، خود را مخاطب سخنان او بداند و او را نيز مخاطب بداند، نه مغايب؛ از اين رو زيارتنامه ها همه در قالب تخاطب و گفت وگوى طرفينى و متقابل ايراد شده است؛ سلام ها، تحيت ها و صلوات ها همه به صورت خطابى انشا شده و حتى بيان اوصاف و ويژگى ها نيز به صورت خطاب است؛ چنان كه مثلًا مى گوييم: «السلام عليك يا رسول اللَّه»، «صلى اللَّه على روحك الطيّب»، «أنت الذى ...» و اين گونه گفتمان هاى حضورى در القاى حس حضور كمال تأثير را دارد. نيز طرح نيازهاى دنيوى و اخروى همه به صورت حضورى و تخاطب است و اين نيز در جهت حضور بخشيدن نقش مؤثرى دارد.

از نمونه هاى بارز احساس حضور در زيارتنامه ها، زيارت بارگاه حسينى عليه السلام است كه در ادب آن چنين آمده است: «دست چپ را روى قبر مى گذارى و با دست راست اشاره مى كنى و مى گويى: «السلام عليك يا ابن رسول اللَّه إن لم أكن أدركت نصرتك بيدى فها أناذا وافد إليك بنصرتى قد أجابك قلبى و سمعى و بصرى وبدنى و رأيى و هواى على التسليم لك و الخلف الباقى من بعدك الأدلّاء على اللَّه من ولدك، فنصرتى لكم معدّة حتّى يحكم اللَّه بأمره و هو خير الحاكمين»؛ (1) درود بر تو اى فرزند پيامبر خدا، اگر زمان شما را درك نكردم تا شما را با دستم نصرت كنم، اما اكنون با همه وجودم، قلبم، گوش و چشمم، بدن و رأيم و همه خواسته هايم تسليم امر شما هستم و در راه نصرت شما و جانشينان شما، يعنى راهنمايان به سوى خدا از فرزندان شما هستم. اكنون تمام نصرت و يارى من براى شما آماده است تا به هنگامى كه خداوند اراده و حكم كند و او بهترين حاكم است.

از همين بخش از زيارتنامه معناى انتظار و كيفيت آمادگى براى ظهور امام عليه السلام روشن مى شود، جان و دل، عقل و سر، رأى و هوا، همه را در راه دوست مهيا داشتن و بر اراده و خواست آنان خود را همسو كردن، روح انتظار است كه جمله «والخلف الباقى من بعدك» به اين معنا هم اشاره دارد.

ص: 53

براى اعتصام به حبل الهى قرآن، شيوه هاى مختلفى، مانند تلاوت، تدبر، تفكر، تعقل، حفظ، انس و حشر با قرآن مطرح شده، تا حس حضور قرآن در صحنه وجود انسانى ايجاد شود و انسان قرآن را همانند طبيبى دوّار همواره به همراه داشته باشد، تا اخلاق و روحيات و نيز منش و روش او قرآنى شود و به جايى برسد كه با همه وجود بگويد: «قُلْ إِنَّ صَلَاتِى وَنُسُكِى وَمَحْيَاىَ وَمَمَاتِى لِلَّهِ رَبّ الْعلَمِينَ». (1)

و اين همان تحقق تمسك و اعتصام به حبل الهى و اتصال به حقيقتى است كه به پيوند با آن امر شده است: «مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ». (2)

همچنين در مورد حبل الهى اهل بيت عليهم السلام بايد آنها را نيز شناخت و به همان صورت با آنان مأنوس و محشور شد. اين حبل الهى كه از منظر ديگر به «وَحَبْلٍ مّنَ النَّاسِ» (3)

لقب گرفته، همان حقيقتى است كه به اعتصام و تمسك به آن نيز امر شده است؛ از رسول اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد كه مراد از «حبل من الناس» چيست؟ فرمود: مراد از آن وصى من است: «فقالوا: يا رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و من وصيك؟ فقال: هو الذى أمركم اللَّه بالاعتصام به فقال عزوجل: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا ولا تَفَرقوا». (4)

فقالوا: يا رسول اللَّه بين لنا ما هذا الحبل؟ فقال صلى الله عليه و آله هو قول اللَّه: «الا بِحَبْلٍ مّنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مّنَ النَّاسِ» (5)

فالحبل من اللَّه كتابه و الحبل من الناس وصيّى». (6) در زيارت اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است: «وأنت ممّن أمرنى اللَّه بصلته و حثّنى على برّه و دلّنى على فضله و هدانى بحبّه»؛ (7) شما كسى هستيد كه خداوند مرا امر فرموده تا با شما ارتباط و اتصال برقرار كنم و خداوند مرا به نيكى و رعايت ادب نسبت به شما دعوت كرده و بر فضل شما و محبت به شما راهنمايى و هدايت نموده است.

ص: 54

پروردگار عالم، ذلت و مسكنت را از آن قومى مى داند كه از «حبل من اللَّه» و «حبل من الناس» بگسلند. آنان به هر جا بروند و پناه بگيرند، هرگز سايه عزت را نمى بينند: «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذّلَّةُ أَيْنَ مَاثُقِفُواْ إِلَّا بِحَبْلٍ مّنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مّنَ النَّاسِ». (1)

همين آيه مى تواند سند قرآنى حديث ثقلين نيز محسوب شود.

بنابراين، تا احساس حضور و درك واقعى محضر حاصل نشود، دل و ديده سپردن و تبعيت را با افتخار پذيرفتن، به راحتى به دست نمى آيد؛ از اين رو انسان بايد تلاش و جديت كند تا خود را به زيارتگاه اولياى الهى برساند و از فيض زيارت آنان بهره مند شود؛ و اگر سختى راه و دشوارى روزگار اجازه نداد، لااقل از دور زيارت و سلام به اهل بيت عليهم السلام را فراموش نكند.

امام صادق عليه السلام فرمود:

«إذا بعدت بأحدكم الشقة و نأت به الدار فليعل على منزله و ليصل ركعتين و ليؤم بالسلام إلى قبورنا فإنّ ذلك يصل إلينا و تسلّم على الائمة عليهم السلام من بعيد كما تسلّم عليهم من قريب غير انك لا يصح ان تقول: «أتيتك زائراً» بل تقول فى موضعه: «قصدت بقلبى زائراً اذ عجزت عن حضور مشهدك و وجهت اليك سلامى لعلمى بأنه يبلغك صلى اللَّه عليك فاشفع لى عند ربك جل و عز» و تدعوا بما أحببت»؛ (2)

زمانى كه دورى راه بر شما عارض شد، به قسمت مرتفع و بالاى منزل برويد و دو ركعت نماز گزارده و با سلام به قبر ما اشاره كنيد، حتماً سلام شما به ما مى رسد و همان گونه كه از راه نزديك به ائمه عليهم السلام سلام مى كنيد، همان گونه از راه دور به آنها سلام كنيد، اما نگوييد: به سوى شما آمدم براى زيارت، بلكه در همان محلى كه هستيد بگوييد: من با قلبم و جانم قصد زيارت شما را كردم؛ زيرا اكنون ناتوان از زيارت شما از نزديك هستم، و سلامم را تقديم حضورتان مى كنم؛ زيرا مطمئنم كه سلامم به شما خواهد رسيد. حال از شما مى خواهم كه در نزد خدا از من شفاعت كنيد و نيز در حق ما دعا كنيد.

ص: 55

ص: 56

همراه است كه بايد به تدريج آنها را آموخت؛ زيرا به صورت يك اصل و قاعده كلى، هر حقيقتى كه ميزان تأثير كمى و كيفى آن گسترده و عميق باشد، ضرورتاً از معنا و حقيقت بيشترى برخوردار است و زيارت از اين مقوله است.

پس از آن كه دانسته شد زيارت ارتباط زنده و مؤثرى است كه از دو طرف زنده ايجاد مى شود، اكنون مناسب است اين معنا را با منطق و عقل و زبان برهان تبيين كنيم؛ از مهم ترين مباحث معرفتى دين اسلام بحث معرفت نفس و احكام آن است. بزرگان حكمت و كلام، ادله فراوانى را در خصوص تجرد نفس و نزاهت آن از شوب ماده و طبيعت بيان داشته و مبرهن ساخته اند. از احكام اولى موجود مجرد، بقا، ثبات و پايدارى است. هرگز فنا و نيستى در حوزه نفس راه ندارد، بلكه زوال و نابودى در دايره طبيعت و عالم ماده است.

تعبير رسا و حكيمانه قرآن درخصوص نفس اين است كه هر نفسى طعم مرگ را مى چشد: «كُلُّ نَفْسٍ ذَآلِقَةُ الْمَوْتِ»؛ (1)

هر جاندارى چشنده طعم مرگ است. نه اين كه مرگ نفس را بچشد و چون مرگ انتقال از عالمى به عالم ديگر است و نفس با چشيدن مرگ به عالم برتر رفته، حيات كامل تر و قدرت وجودى و كمالات برترى يافته و دايره شمول و احاطه او بيش تر و وسيع تر مى شود، گرچه بدن و جسم مى ميرد و زايل مى گردد. از اين رهگذر انسان مرده به لحاظ جان و نفس زنده تر از انسان زنده است و شدت حيات او حجاب رؤيت حيات برتر اوست؛ از اين رو انسان هايى كه از روح قوى تر برخوردارند قدرت مشاهده نفوس و ارواح را دارند. اين پندار و گمان انسان است كه زندگان واقعى را مرده مى پندارد. براساس همين منطق است كه على عليه السلام دانشمندان و عالمان را باقى و ماندگار مى داند: «والعلماء باقون ما بقى الدهر». (2) و هر چه نفس در عالم طبيعت از كمال و قدرت بيشترى برخوردار باشد، اين توان مضاعف شده و در آن نشئه ظهور مى كند و اين معنا به صورت روشن در سخنان ارباب حكمت

ص: 57

و عرفان آمده است.

حكيم بزرگ ابوعلى سينا در جوابيه اى كه براى جناب شيخ عارف ابوسعيد ابوالخير مى نويسد، در پاسخ سؤال از زيارت و تأثير آن، از زاير، مزور و زيارت، تحليلى عميق و عالى ارائه مى كند. او مى نويسد: زاير كه با همه وجودش اعم از بدن و نفس به سمت مزور مى رود، از نفس و جان مزور استمداد مى طلبد تا خيرى را تحصيل يا زيان و اذيتى را دفع كند و همه وجودش در سلك استعداد و استمداد در مى آيد. از آن سوى نفس مزور نيز به جهت مشابهت و مجاورتى كه با عقول يافته، منشأ تأثير و اثربخشى فراوان و كامل ترى خواهد بود و چون زاير با جسم و جان به سمت مزور روى آورده، هم بهره هاى جسمانى مى برد و هم بهره هاى روحانى و نفسانى.

اما بهره جسمانى اين است كه همان طور كه اگر مزاج و جهاز جسمانى انسان در حال اعتدال و تساوى باشد، تأثير ارادات نفسانى در آن راحت تر و آسان تر است، نفوس مجرد و عارى از ماده در اين مزاج هاى مستعد و مستمد بيشتر و بهتر تأثير گذاشته و موجب رفع يا حتى دفع آفات و مضرات مى شوند و در خصوص حالتى كه زاير با شوق و رغبت و با ميل و اراده به زيارت مزارى مى رود، آمادگى و توجه او بهتر و بيشتر بوده و جهت گيرى نفس دقيق تر و عميق تر است. در اين حالت نفس با داشتن قوت و شرافت افزون، به ويژه در مواضع و مكان هايى كه بارگاه و زيارتگاه مزار است، ذهن و حواس انسان از كدورت و تيرگى هاى روزمره پاك و صاف شده و شواغل و خواطر هم وجود ندارد، با ذهنى صاف و آماده و خاطرى جمع و آرام، استعداد و آمادگى بيشترى پيدا مى كند تا از مزور بهره برترى بگيرد؛ مثلًا در زيارت بيت اللَّه تعالى انسان به لحاظ موقعيت ويژه اى كه براى او حاصل شده، نزديك است كه به ساحت ربوبى و حضرت الهى راه بيابد و به جهتى روى آورد كه حضور حضرت الهى فراهم آيد. در اين جاست كه انسان از عذاب هاى دنيوى رهايى مى يابد و در واقع اين نفس است كه با درمان جسم و شفاى تن راحت مى شود؛ زيرا بدن نه احساس درد دارد و نه احساس لذت.

ص: 58

اما بهره هاى نفسانى كه از رهگذر زيارت نصيب انسان مى گردد، بسيار ارزشمندتر است؛ مانند اعراض و بى توجهى به متاع دنيا، حتى طيبات و حلال دنيا و همچنين دور ساختن شواغل و موانعى كه او را از مسير كمال باز مى دارد و در نتيجه فكر به ساحت قدس جبروت منصرف شده و در پرتو نور و اشراق ربانى در جان و سويداى وجود، تمامى اندوه ها و نگرانى ها و خوف ها و حزن ها برطرف شده و اين نيز خلاصى جان و آزادى دل است كه اميد است خدا ما و شما(خطاب به ابوسعيد ابوالخير) را به اين امر هدايت كرده و نفس را از شوائب اين عالم فانى و زايل رها سازد. (1) از اين رو در امر زيارت بايد دو مسأله خاص مورد توجه و دقت قرار گيرد:

اول، انسان پس از مرگ از حياتى برتر و كامل تر برخوردار است و ارتباط و تعلق او به عالم بالا و انس و حشر او با جواهر قدسى موجب گسترش وجود و ميدان احاطه و شمول وى مى شود و طبعاً آثار وجودى او قوى تر و گسترده تر است. و تفسير زيارت به ارتباطى زنده ميان دو حقيقت زنده بدين معناست كه نفس زاير با نفس و جان مزور ارتباط برقرار مى كند، و هرگز زيارت ارتباط زاير با بدن مدفون مزور نيست، بلكه بدن تنها به لحاظ تعلق و وابستگى شديد وجودى بين جان و تن مزور است كه علامت گويا و نشانه اى رسا از مزور را به همراه دارد.

دوم، ارتباط و توجه خاص مزور به بدن موجب مى شود كه بدن و جسد اويك نوع مركزيت و محوريتى پيدا كند و همين مايه توجه و زيارت قبر و بدن مى شود. گرچه روح و جان انسانى زمان و مكان ندارد و انسان در هر شرايطى و در هر مكان و زمانى با درود فرستادن و اهداى سلام و صلوات و ... مى تواند مزور را شادمان كند، يا خود از او اثر وجودى بپذيرد، اما به لحاظ توجه و عنايت خاصى كه آن نفس، به هر جهت، به شى ء دارد موجب مى شود در آن فرصت زمانى ومكانى موقعيت ويژه ايجاد شود. از باب تمثيل، خداوند متعال فراتر از همه چيز است و هيچ چيزى او را محدود

ص: 59

نمى سازد؛ چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«ان اللَّه تبارك و تعالى لايوصف بزمان و لا مكان و لا حركة و لا انتقال و لاسكون، بل هو خالق الزمان و المكان و الحركة و السكون، تعالى اللَّه عمّا يقولون علوّاً كبيراً» (1)

و انسان در هر زمان و مكان و در هر شرايط و موقعيتى مى تواند به سمت خداوند روى آورد: «فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»؛ (2)

پس به هر سو رو كنيد آن جا روى(به سوى) خداست؛ اما خداوند متعال به لحاظ ظرفيت، شأنيت و به هر دليلى به مكانى مانند كعبه، يا به زمانى مانند ليلة القدر و ... يا حتى به اشخاصى مانند دل شكستگان: «و سئل رسول اللَّه صلى الله عليه و آله:

أين اللَّه؟ فقال: عند المنكسرة قلوبهم» (3)

و ... توجه ويژه دارد. لذا از دو جهت انسان مى تواند به آن مكان يا زمان يا اشخاص يا ... دل ببندد و تعلق وجودى پيدا كند:

جهت اول اين كه، آن مكان يا زمان، مورد توجه و عنايت محبوب و حقيقت مورد علاقه است و انسان با توجه به آن، قطعاً مولا و محبوبش را تعظيم و تكريم كرده و ارادت و عشق خود را، كه نوعى سپاس و شكر است، اظهار داشته و از اين راه تعلق و پيوند خود را نسبت به اومى نماياند و متعهد به پايدارى دو تا مى شود؛ مانند اين كه با عبادت در مسجد يا ليلة القدر به امر الهى توجه كرده كه احيا و تعظيم شعاير الهى در واقع تعظيم و تكريم خداوند كريم و عظيم است.

جهت دوم اين كه، با حضور در اين گونه مكان ها و زمان ها، به مراتب فرصت تقرب فراهم تر است. بديهى است كه انسان مؤمن و عاقل اين فرصت ها را از دست نمى دهد و با توجه به موقعيت هاى ويژه، با تلاش اندك به اجر بيشترى دست يافته، از خير كثير و مباركى بهره مى برد.

در خصوص ابدان و قبور پاك صالحان و معصومان گرامى نيز همين گونه است؛ يعنى گرچه مى شود در هر شرايط و در هر مكان و زمانى براى آنها هداياى معنوى و

ص: 60

الهى تحفه داد، اما بدن و جسم آنان كه محل نشو و نماى جان شريف آنان و بسيار مورد علاقه و تعلق جان آنها بوده و هست و چيزى براى روح، عزيزتر از بدن نيست، از اين رو توجه به آن فرصت مناسبى است كه انسان مى تواند به آن روح بزرگ و عالى نزديك شود. با اين تحليل عقلى، رفتن به سوى قبور و مزار اهميت خاص خود را مى يابد.

امام خمينى رحمه الله كه روحش در ملكوت اعلى با عليين قرين باد، همين مضمون را در تعليقات خود بر شرح فصوص الحكم قيصرى در ذيل فص عزيرى از استاد عارف كامل خود، آيت اللَّه شاه آبادى رحمه الله نقل مى كنند: استاد عارف كامل ما كه سايه اش مستدام باد، فرمود: ممكن است گفته شود كه علاقه روح به بدن بعد از مرگ باقى است؛ زيرا بدن محل قرار و جايگاه رشد و پرورش اوبوده است.

من مى گويم آنچه را كه استادم فرمودند، محقق بزرگ ميرداماد در رساله فارسى كه منسوب به ايشان است، راجع به سِرّ زيارت اموات تذكر داده اند و آنچه من از آن نوشته به خاطر دارم اين است كه فرمود: براى نفس دو نوع علاقه به بدن وجود دارد:

علاقه صورى و علاقه مادى. البته مرگ موجب قطع علاقه صورى مى شود، اما علاقه مادى همچنان پايدار است و از همين جهت زيارت قبور تشريع و جايز شمرده شده است. (1) بنابراين، بدن مزور از آن جهت كه مورد تعلق و توجه روح و جان است و تنها علامت مادى و شاخص بعد از حيات انسان همانا بدن و قبر اوست، لذا توجه به آن ضرورت دارد.

اما در خصوص نحوه تعلق ممكن است اقوالى وجود داشته باشد؛ برخى معتقدند كه ارواح قوى، گرچه هنگام مرگ از بدن مفارقت مى كنند، اما چون به بدن علاقه و تعلق دارند، همواره بدن را تدبير و آن را از آفت زدگى و پوسيدگى و نظاير آن محفوظ

ص: 61

مى دارند؛ همان گونه كه در حال حيات اين تدبير و حفاظت روح از بدن موجب صيانت و سلامت بدن است. بديهى است كه ارواح ضعيف بر اثر اشتغال به مصائب خود، به بدن توجهى نداشته و در اندك زمانى بدن پوسيده و از بين مى رود و سِرّ ماندگارى ابدان صالحان و عالمان كه در تاريخ شواهد و نمونه هاى فراوانى دارد، در همين نكته است. اما عده اى از بزرگان حكمت و كلام در خصوص چگونگى تدبير روح نسبت به بدن بعد از مفارقت، بيانى دارند كه لازم است در محل خود مورد بحث قرار گيرد و از حوصله اين نوشتار بيرون است.

ص: 62

تعريف نمى كنى در اولين لحظه اى كه چشمت به خانه خدا افتاد چه حالى به تو دست داد؟ در اولين طواف كعبه چه حالى داشتى؟ در آن بيابان عرفات در زير آن خيمه ها وقتى دعاى عرفه امام حسين عليه السلام را مى خواندى چه حالى داشتى؟ شب مشعر چه حالى داشتى؟

در روايت آمده است كسى كه از زيارت خانه خدا برمى گردد مانند انسانى است كه تازه از مادر متولد شده است (1) آيا در بازگشت از حج احساس مى كنى تولد دومى پيدا كرده اى؟ آدم تازه اى شده اى؟ اگر احساس مى كنى، حج تو حج است والا حج نيست.

حج آن است كه انسان را تربيت كند، تا انسان به حج نرود نمى داند حج چيست؟

هر نويسنده توانا و هر گوينده توانا محال است بتواند بيان كند كه در آن جا چه احساسى براى انسان پيدا مى شود، كنار خانه خدا، عرفات، مشعر و منى، مگر اين كه لمس كند، ببيند و احساس كند.

ص: 63

براى اين كه مطلب روشن شود به تناسب موضوع مقاله چند نمونه از زيارت ها را ذكر مى كنم، ببينيد زيارت ها به ما چه مسايلى آموزش مى دهند و تلقين مى كند.

از جمله مسايلى كه زيارتنامه ها به ما تلقين مى كند، ارزش هاى وجودى امام عليه السلام است. مى گوييم: اى امام اگر به زيارت شما مى آييم به خاطر اين ارزش ها و مقاماتى است كه در وجود شما است. مثلًا هنگامى كه به زيارت امام حسين عليه السلام مى رويم و مطابق بعضى از روايات هر قدمى كه برمى داريم ثواب حج و عمره دارد، يعنى اگر مى خواهى ارزش پيدا كنى، بيا و اين چنين باش. در زيارت امام حسين عليه السلام مى گويم:

«أشهد أنّك قد أقمت الصلوه و آتيت الزكوه وأمرت بالمعروف و نهيت عن المنكر».

تو داراى چهار ارزش وجودى بالا بودى:

1. اقامه نماز كردى، نه تنها نماز خواندى، نماز را بپا كردى، نماز را زنده كردى.

2. زكات دادى، در معناى وسيع كلمه كه «لكل شى ء زكوة» (1) همه چيز زكات دارد، تو از تمام هستيت زكات دادى.

3. امر به معروف كردى، دعوت به سوى نيكى ها.

4. نهى از منكر كردى.

اينها ارزش وجودى امام حسين عليه السلام است كه به خاطر آن به زيارتش مى رويم، ما به زيارت امامى مى رويم كه اين ارزش ها را دارد، آيا من به سوى او نروم؟ من اقامه نماز و ايتاء زكات و امر به معروف و نهى از منكر نكنم؟ اگر نكنم پس دروغ مى گويم، اين زيارت نيست، اگر اينها ارزش وجودى اوست، پس چگونه اين ارزش ها در من نباشد؟

نمونه ديگر زيارت امين اللَّه كه از زيارت هاى بسيار مهم معصومين عليهم السلام است، از كجا شروع مى شود؟ اولين جمله اى كه مى گوييم: «السلام عليك يا امين اللَّه فى ارضه»؛ سلام بر تو اى امين خدا در سرتاسر كره زمين، اگر امين اللَّه بودن خوب است، پس چرا

ص: 64

تو امانت دار نيستى؟ اگر راستى زيارت مى كنى معنايش اين است كه مهم ترين ارزش وجودى يك انسان كه اولين صفت امام معصوم قرار داده ايم مسأله امانت است، همين يك درس تربيت است كه من هم به سوى امانت عهدم حركت كنم.

«أشهد أنك جاهدت فى اللَّه حقّ جهاده»؛ شهادت مى دهم تو حق جهاد را انجام دادى، يعنى نه تنها جهاد كردى، بلكه آخرين درجه جهاد را انجام دادى، جهاد با نفس، جهاد با دشمن، جهاد در طريق علم، جهاد با جان، با مال، همه انواع جهاد در اين كلمه جمع است، يعنى ارزش مقام امام از اين جاست، اما اگر من قدمى به سوى جهاد برندارم، نه جهاد با نفس، نه با دشمن، نه جهاد از طريق علم، نه جهاد از طريق عمل، آيا من زاير هستم؟ اگر قدمى برندارم، اين زيارت، دروغ است، قلابى است.

«وأتبعت سنن نبيّك»؛ افتخار تو اى امام معصوم اين است كه تابع سنت هاى رسول اللَّه بودى، تو تابع بودى. اما اگر من كه زاير تو هستم تابع هيچ يك از سنت ها نباشم، آيا اين قابل قبول است؟

اين است كه مى گويند: زيارت ها بايد انسان را تربيت كند و مى كند، زيارت كار قرآن و نهج البلاغه و دعا را مى كند و همه اينها بار تربيتى دارد.

ص: 65

معرفت پيامبر و مقام ولايت در آن نيست.

هدف دوم: بيان ارزش ها: زيارت ها بيان مى كند كه چه چيزهايى از نظر اسلام داراى ارزش است. به عنوان نمونه به اين جملات از زيارت جامعه كبيره توجه كنيد:

«السلام على الدعاة إلى اللَّه»؛ سلام بر شما اى دعوت كنندگان به سوى خدا، معلوم مى شود دعوت الى اللَّه يك ارزش مهم اسلامى است. «والأ دلاء على مرضاة اللَّه»؛ سلام بر شما اى كسانى كه جامعه انسانيت را به سوى خشنودى خدا رهنمون شديد.

«والمستقرّين فى أمر اللَّه»؛ سلام بر شما اى كسانى كه در امر الهى استقرار داريد، شما در انجام اوامر الهى باوفا بوديد، نه اين كه انسان يك روز به سوى خدا حركت كند و يك روز غرق در گناه شود. «والتأمين فى محبّة اللَّه» شما در محبت خدا كامل بوديد، يعنى كامل بودن در محبت خدا يك ارزش والا است و ما به خاطر اين ارزش امام معصوم را زيارت مى كنيم. «والمخلصين فى توحيد اللَّه»؛ توحيد شما خالص از هر گونه شرك است، يعنى توحيد خالص داشتن يك ارزش است. «والمظهرين لأمر اللَّه و نهيه»؛ شما اوامر و نواحى الهى را اظهار كرديد. «و عباده المكرمين»؛ شما بنده خدا بوديد، افتخار شما در بندگى خدا بود. «الذين لايسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون» يك گام از اوامر خدا جلو نمى افتاديد، يك گام عقب نمى افتاديد، تسليم خدا بوديد. ارزش هاى الهى اسلامى و عقايد شيعه اينها است، وقتى من امام را با اين ارزش ها مى ستايم، مى دانم چه چيزهايى ارزش دارند و چه چيزهايى ارزش ندارند.

هدف سوم: تلقينات: سومين هدفى كه زيارت ها دارد يك سلسله تلقين ها است، روايات به ما تلقين مى كند كه اين چنين باشيد، روحيات شما افكار شما، خواسته ها و حاجات شما بايد اين گونه باشد. البته بايد اين تلقين ها را در وجودمان پياده كنيم. در زيارت امام رضا عليه السلام مى خوانيم: «يا مولاى أتيتك زائراً وافداً، عائذاً ممّا جنيت على نفسى و احتطبت على ظهرى»؛ مولاى من، من به عنوان زاير به محضر تو، مهمانم آمده ام، پناه آورده ام از آن جناياتى كه بر ضد خودم كرده ام. گناه من جنايت بر خودم است گناهانى

ص: 66

كه انجام داده ام، بار هيزمى بود بر دوشم به سوى جهنم، چقدر اين تعبير آموزنده است؟ اين تعبير چه چيزى را تلقين مى كند؟ اولًا آمده ام و مهمانم، ثانياً كارم چيست؟

آمده ام پناه ببرم به شما از گناه، كدام گناه؟ گناهى كه اولين ضربه را به من مى زند.

وقتى انسان در اين چند جمله دقت مى كند، مى بيند اين زيارت چه پيام عميقى دارد، چه تلقينى به زاير مى كند، اين است كه گفتيم يك سوم زيارتنامه ها بحث هاى تلقينى است كه زاير را تربيت مى كند.

ص: 67

عوض مى كند، تا چه رسد به اين كه مثلًا ده روز در كنار مزار يكى از ائمه معصومين عليهم السلام بمانيم، اگر اين مدت بگذرد، برگرديم و ببينيم همان آدم سابق هستيم، نه نورانيتى، نه روحانيتى، نه صفايى، نه معنويتى، نه سبك شدن از بار گناهان، نه تربيتى، مثل كسى كه تشنه به كنار چشمه آب برود و تشنه برگردد، بايد خودش را نفرين كند، چشمه آب حيات چيزى كم ندارد.

ص: 68

نمونه اى از اين آيات، كه با فعل امر همراهى با سفراى الهى و اوصياى معصوم را توصيه مى كند، آيه «يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ كُونُواْ مَعَ الصدِقِينَ» است.

3. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس قبر مرا زيارت كند، شفاعت من بر او واجب مى شود. كسى كه من يا يكى از فرزندانم را زيارت كند، روز قيامت به ديدار او خواهم رفت و از وحشت هاى آن نجاتش خواهم داد.

4. علماى شيعه و سنى با استناد به توصيه ها و تأكيدات فراوانى كه درباره زيارت شده است، فتوا به استحباب زيارت داده اند.

5. معرفت مزور و آگاهى از منزلت او مورد سفارش و تأكيد بسيارى از روايات است. سرّ اين كه توصيه كرده اند زيارت با معرفت باشد، آن است كه آنچه مايه كمال زيارت مى گردد، معرفت و شناخت مقام مزور است، نه اعمالى بى روح و همراه با غفلت، كه به سياحت شباهت بيشترى دارد تا زيارت و ثواب هاى اخروى و آثار دنيوى كه در روايات آمده، بر زيارت واقعى مترتب است.

6. زيارت به عنوان شاخصى براى كسب فيض و دور نيفتادن از وادى رحمت ضرورى است. اهميت اين ارتباط به حدى است كه خداوند تعبيرهاى گوناگون و مؤكدى به كار گرفته است. به اين بيان كه بعد از امر به اصل اتصال «مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ» با تعبير تمسك كه اخذ با قدرت است از آن ياد مى كند: «فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِى أُوحِىَ إِلَيْكَ»؛ پس به آنچه به سوى تو وحى شده است، محكم چنگ بزن. و از اين حد هم فراتر رفته، واژه اعتصام را كه در چنگ زدن و رها نكردن است به كار برده است:

«وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا».

7. زيارت كه واقعيتى اصيل و خارجى است، نه ذهنى و خيالى، آثار و بركات فراوان وجودى دارد و از سه ركن مركب است، اول: زاير به معنى شخصى كه ميل به چيزى يا كسى دارد. دوم: مزور يعنى شخص يا چيزى كه ميل به سوى اوست. سوم:

خصيصه اى نفسانى به نام گرايش قلبى كه با تكريم و تعظيم و انس گرفتن با مزور همراه است.

ص: 69

8. هدف زيارت تربيت است، تمام برنامه هاى دينى، آمدن يكصد و بيست و چهار هزار پيامبر، قرآن، نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و زيارت براى تربيت انسان است. سه هدف در زيارت است: اول: تعليم معارف دينى و الهى. دوم: بيان ارزش ها، به عنوان نمونه در زيارت جامعه كبيره است: «السلام على الدعاة إلى اللَّه» سلام بر شما اى دعوت كنندگان به سوى خدا، معلوم مى شود دعوت الى اللَّه يك ارزش است. سوم: تلقينات:

روايات به ما تلقين مى كنند كه اين چنين باشيد، روحيات و افكار شما، خواسته ها و حاجات شما بايد اين گونه باشد. چهار فايده زيارت: 1. اخلاق ما را پاكيزه مى كند، 2. آلودگى هايى كه بر نفس ما نشسته پاك مى نمايد، 3. ما را تزكيه مى كند، 4. كفاره گناهان ماست.

در نتيجه هر يك از ائمه معصومين عليهم السلام مثل يك دريا هستند، افرادى كه به سراغ اين دريا مى روند، هر كدام به اندازه پيمانه خود مى توانند برداشت كنند. دريا بخيل نيست، پيمانه وجودى ما كوچك است، نگوييد با وجود زيارت ائمه اطهار عليهم السلام پس چرا ما اين چنين هستيم؟ او كامل است من بايد استعداد داشته باشم. اگر واقعاً بفهميم در اين زيارات چه مى گوييم، يك جلسه زيارت ما را عوض مى كند.

ص: 70

ص: 71

ص: 72

واژه شناس، معناى حقيقى زيارت را با قيود گوناگون چنين ياد كردند:

1. «ديدار و ملاقات، به ديدار كسى رفتن»، (1) «سرزدن، ديدن، ديدن كردن، ديدار»؛ (2) «زارَ: بازديد كرد، سر زد». (3) 2. حاضر شدن نزد مزور: «البته مزور در اين معنا، مشخص نشده است كه كدام است! شى ء، شخص يا مكان؟». (4) 3. «به معنى گرامى داشت احترام آميز، (5) ديدار كردن از چيزى، كسى، يا جايى كه داراى ارزش و اهميت است». (6) 4. «به معنى برگرديدن و برگشتن از چيزى و مايل شدن از آن». (7) «زيارت در لغت، ديدار كردن با قصد را گويند كه در ريشه اين واژه، مفهوم ميل و گرايش نهفته است، گويى زيارت كننده از ديگران روى گردانده و به سوى زيارت شونده تمايل و قصد كرده است». (8) زيارت در لغت، عدول از جانبى و گرايش به جانب ديگر است. ابن فارس گويد:

زور يك چيز است كه هم بر ميل و هم بر عدول دلالت دارد، و زاير از اين سنخ است؛ زيرا هرگاه تو را رو كند از ديگرى برگشته است. (9) و غير از اين معنا، معناى قصد نيز ياد شده است و اين با معناى پيشين، مخالفت ندارد؛ زيرا گرويدن به جانبى، از قصد، جدا نيست. طريحى گويد: قصد كرد او را، پس زاير است. در حديث، ياد شده است:

هر كس برادرش را در كناره شهر، زيارت كند؛ يعنى قصد كند. و در دعا آمده است: بار

ص: 73

خدايا، مرا از زايران خويش قرار ده؛ (1) يعنى از كسانى قرار ده كه تو را قصد كرده اند و به تو پناه جسته اند. (2) زيارت، قصد مزور است، از جهت گرامى داشت، ارج گذارى و انس گيرى با او. (3) از كلام ابن فارس و آنچه ياد كرده پيداست كه معناى زيارت، فقط قصد خالى نيست، بلكه قصدى است كه(به سبب يكى از اهداف ياد شده: اكرام، تعظيم و استئناس) به حضور زاير نزد مزور، سپرى مى شود. (4) زيارت،(به سبب يكى از اهداف ياد شده: اكرام، تعظيم و استئناس) حضورى است از روى قصد نزد مزور، (5) كه بر پايه شأن و مقام و منزلت مزور، متفاوت مى شود. (6)

ص: 74

معانى(البته معناى لازم) است كه براى آن ياد كردند، چنان كه برخى از پژوهندگان معاصر همين يك معنا را معناى واژگانى و حقيقى زيارت پنداشته و البته با تكلّف و افزودن قيودى، آن را به معناى لغوى، نزديك دانسته اند:

«زيارت در لغت عبارت از تمايل و ميل كردن است؛ خواه از دور باشد يا از نزديك و خواه با گرايش قلبى و قصد هم همراه باشد يا نه؛ و اعمّ از اين كه با اكرام و تعظيم مزور همراه باشد يا نه». (1) يعنى تمايلى همراه با حركت حسى(دور يا نزديك)، بى آن كه داشتن و نداشتن نيت و قصد قلبى(حركت باطنى)، و نيز پاسداشت و كُرنش در آن شرط شده باشد.

از اين رو، به كارگيرى زيارت به معنى يادشده، درباره انسان و غير انسان حتى عناصر مادّى هم رواست؛ چنان كه قرآن كريم درباره اصحاب كهف فرمود: «وَ تَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَ وَرُ عَن كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ إِذَا غَرَبَت تَّقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشّمَالِ»؛ (2)

و آفتاب را مى بينى كه چون برمى آيد، از غارشان به سمت راست مايل است، و چون فرو مى شود از سمت چپ دامن برمى چيند. (3) 5. برخى از پژوهندگان در ارتباط زاير و زيارت با عمره و عمارت، گزارشى را ياد كردند كه از آن، معنى «آبادسازى» بر مى آيد: «زاير با حضور در زيارتگاه، موجب آبادى و عمران آن مكان مى شود و از اين رو، عمل زاير را از اين رهگذر «عمره» مى نامند كه موجب آبادى آن مكان مى شود؛ از اين جهت صاحب جواهر در ابتداى كتاب العمرة در تعريف عمره مى فرمايد: عمره در لغت به معنى زيارت است و از عمارت گرفته شده است؛ زيرا زاير با زيارت خود، مكانِ زيارت را آباد مى سازد. (4) گرچه از منظر ديگر مى توان گفت: در واقع اين زاير است كه به سبب زيارتش آباد

ص: 75

مى شود و جانش از ويرانى و خرابى خارج مى گردد». (1)

ص: 76

«كسى كه به زيارت/ ديدار مكان مقدسى دينى مى رود(مقابل مجاور و مقيم)». (1) 5. «(احترام آميز) ديدار كردن از چيزى، كسى، يا جايى كه داراى ارزش و اهميت است». (2) اين تعريف، زيارت را شامل ديدار از اشيا و اشخاص و اماكن ارزشمند و با اهميت، دانسته است.

6. «بازديد كردن، ديدار كردن از شخص بزرگ، رفتن به مشاهد متبركه». (3) 7. الف) «حج و سفر به مشاهد متبرك و كسب فيض از قبر منور آن حضرت صلى الله عليه و آله و قبور ائمه هدى عليهم السلام و تشرف در عتبات عرش درجات آنها». ب) «ديدار كردن از آرامگاه هاى ائمه و بزرگان دين يا مكان هاى مقدس به قصد كسب ثواب و تبرك». (4) اين دو تعريف، با يادكرد مصداق زيارت(حج و مسافرت به مشاهد متبرك) و نيز هدف زيارت(كسب فيض از قبر شخصيت هاى متعالى و يا كسب ثواب و تبرك)، آن را با نگاهى درون دينى و مذهبى، معرفى كرده است.

8. «به مشاهد متبرك و بقعه ها رفتن و دعاهايى كه به عنوان تشرف باطنى براى امام ها و امامزاده ها و اوليا است خواندن». (5) اين تعريف نيز، زيارت را علاوه بر رفتن به مشاهد متبرك و بقعه ها، همراه با خواندن دعا «به عنوان تشرف باطنى براى شخص مزور»، دانسته است.

ص: 77

متنوّع ياد شدند كه من براى راحت تر شدن دقّت و قضاوت خوانندگان، به گونه كوتاه از آنها ياد مى كنم:

1. ديدن رو در رو(حضورى)؛ مانند زيارت اوليا و مكان هاى مقدس؛ به سبب انس و الفت به آن يا براى انس گرفتن با او؛

2. آمدن با هدف ديدار و رسيدن به هم؛

3. ديدار غيرمجاور و غيرمقيمى است كه به ديدن مكان مقدس دينى آمده باشد؛

4. ديدار احترام آميز از شى ء، مكان يا شخصى كه داراى ارزش و اهميت است؛

5. ديدار از شخص بزرگ يا مشاهد متبركه؛

6. حج و مسافرت به مشاهد متبرك با هدف كسب فيض از قبر امامان معصوم عليهم السلام يا شخصيت هاى بزرگ دينى و يا به منظور كسب ثواب و تبرّك؛

7. رفتن به مشاهد متبرك و بقعه ها، همراه با خواندن دعا «به عنوان تشرف باطنى براى شخص مزور».

چنان كه ياد شد، در جست و جو و بازكاوى حقيقت معناى واژگانى، اين معانى به مفهوم اصطلاحى آن، نزديك تر است تا معناى دقيق كلمه.

معناى لغوى، همواره به حقيقت معنايى كه از ساختار و بافتار شكلى و ماده اى كلمه بر مى آيد بدون پيش فرض و پيش زمينه ذهنى و علمى و اعتقادى مى پردازد و جز ارائه معناى حقيقى كلمه، هدفى را دنبال نمى كند و على القاعده، فروتر از مفهوم اصطلاحى است و بيرون از علم و اعتقاد دينى و مذهبى و يا باور و فرهنگ عرفى، تنها به حقيقت لغوى كلمه اشاره دارد.

در بازشناسى معناها و مفاهيم سره از ناسره، اين خرده گيرى رواست كه: شمارى از دانشوران علم لغت، در ترجمه دسته اى از لغات، گاه معانى لغوى و مفاهيم اصطلاحى آن را خلط كرده، معناهايى را براى يك واژه، باز مى نويسند كه از مفهوم و يا مفاهيم اصطلاحى آن، گرته بردارى و گزينش شده است و دقيقاً معناى حقيقى آن

ص: 78

واژه نيست! و چنان كه ياد كردم، در ترجمه لغت «زيارت» از مفهوم اصطلاحى آن گرته بردارى و گلچين شده است! در صورتى كه در بازشناسى واژگانى و مفهومى يك كلمه، اگر بناست از مفهوم اصطلاحى آن ياد شود، بايسته و شايسته اين است كه مفهوم اصطلاحى، مجزا از معناى حقيقى كلمه، مطرح شود. از اين رو، من نيز در نگاشتة پيش رو، بر آنم تا اين روال را رعايت كنم.

ص: 79

به اميدوارى و پس از رويكردن به روشنى برسد». (1) 4. «زيارت به كسرِ زاء به معنى قصد و ملاقات، و قصد مزور به جهت گرامى داشت و ارجمندى و انس با اوست. در حديث آمده است: يكديگر را زيارت و ملاقات و امر ما را ياد و احيا كنيد. و باز در حديث آمده است: هر كس چنان كند، همانا خدا را در عرشش زيارت كرده است. شيخ صدوق گويد: زيارت خداى تعالى، زيارت پيامبران و حجت هاى اوست؛ هركس آنان را زيارت كند همانا خداى عزّوجلّ را زيارت كرده است، چنان كه هر كس آنان را پيروى كند، همانا خدا را پيروى كرده و هر كس آنان را نافرمانى كند، خدا را نافرمانى كرده است». (2) زيارت در عرف، به ديدار كسى به جهت تكريم و تعظيم يا انس گيرى رفتن. حج خانه خدا را زيارت بيت گويند.

چنان كه به كنار قبور معصومين به قصد تعظيم و توسّل و دعا رفتن زيارت آن بزرگواران، و به كنار قبر مردگان جهت استرحام نيز زيارت آنها گويند. (3) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«إِذَا بَعُدَتْ بِأَحَدِكُمُ الشُّقَّةُ وَ نَأَتْ بِهِ الدَّارُ فَلْيَعْلُ أَعْلَى مَنْزِلٍ لَهُ فَيُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ وَ لْيُومِ بِالسَّلَامِ إِلَى قُبُورِنَا فَإِنَّ ذَلِكَ يَصِيرُ إِلَيْنَا»؛ (4)

هر گاه منزل و وطن يكى از شما به ما دور بود بالاترين مكان منزل را انتخاب كند و در آن جا دو ركعت نماز خوانده و با اشاره به قبور ما سلام دهد، سلام وى حتماً به ما خواهد رسيد. (5) 5. برخى از واژه شناسان نيز، بر اين باورند كه زيارت در اصطلاح دينى، تمايلى است همراه با حركت حسى(دور يا نزديك) و البته با شرط نيت و قصد قلبى(حركت باطنى)، و نيز انس روحى و پاسداشت و كرنش زيارت شونده. (6)

ص: 80

در تعاريف يادشده اصطلاحى، قيودى كه ياد شدند عبارت اند از:

1. رو در رو:(حضورى)؛

2. حركت حسى؛

3. نيت؛

4. موضوع:(به آن مكان يا نزد آن شخص رفتن)،(بازديد كردن، ديدار كردن از شخص بزرگ، رفتن به مشاهد متبرك)؛(ديدار كردن از اشيا و اشخاص و اماكن ارزشمند و با اهميت)؛

5. هدفمندى:(كسب فيض از قبر شخصيت هاى متعالى و يا كسب ثواب و تبرك)؛(به سبب انس و الفت به آن يا براى انس دادن او)؛

6. زبان:(خواندن دعا «به عنوان تشرف باطنى براى شخص مزور»).

ص: 81

زايرانش ارزانى مى كند؛ براى مثال زيارتگاه هاى منطقه اى هست كه به داد نابينايان مى رسد، يا مخصوص بى فرزندان است، و يا حتى برخى زيارتگاه ها به امور جزيى ترى مثل شفاى عارضه هاى پوستى شهرت دارد». (1) «برخى ديگر از اماكن زيارتى چنان اند كه به زعم هندوها اگر كسى در آن بميرد از تولد مكرّر(سَمساره يا تناسخ) نجات مى يابد، و به اين سبب برخى هندوهاى متدين مايل اند اواخر عمر را در وارانَسى، يا همان بنارس، در ساحل رود گنگ در ايالت اوتّرپرادِش مجاور گردند». (2) در آيين هندو، (3) «بنابه مهابهارته، سفر زيارتى، يا همان تيرتهه ياترا، در گذشته مجاهده اى بود براى كسب و انباشتن ثواب، كه به ويژه كسانى كه توان اهداى قربانى هاى پرهزينه را نداشتند، آن را بر خود هموار مى كردند. اما هم اكنون اين واژه معناى عامى پيدا كرده است، به طورى كه شامل ديدارهايى نيز مى شود كه شايد بيشتر آميزه اى از سير و سياحت و تفريح و زيارت است». (4) شايد به سبب ماهيتِ تلفيقى، جذب كننده و همگون سازنده آيين هندو، و نيز تكثر و گوناگونى سنّت هاى خداباور در اين آيين، زيارت هندويى از بساطت اوليه درآمده و نظام پيچيده اى پيدا كرده است. در حالى كه در متون پورانه اى، زيارت اغلب وسيله اى براى انباشتن ثواب كه الزامى هم نبوده تلقى شده است». (5) «زيارت براى هندوها، همه خواصِ دينى و معنوى مورد انتظار از اين مؤلفه مهم دينى را در بر دارد. تقريباً همه آثار و بركاتى را كه مسيحيان و مسلمانان از زيارت مى طلبند، هندوها نيز در نظر دارند. اما علاوه بر آن، و شايد بيشتر از ساير اديان،

ص: 82

هندوها به وسيله زيارت به بُعد ديريابى از آيين هندو راه مى برند كه مشكل مى توان آن را با چيز ديگرى تبيين كرد. در آيينى مثل آيين هندو، با آن همه تنوع و تكثر، خودآگاهى هندويى، يا آگاهى به آنچه يك نفر به وسيله آن خود را در چارچوب اين آيين حس مى كند، امرى است ديرفهم و پيچيده، اما در اجتماعات بزرگِ هندويى، به ويژه كومب مِلاها، چنين مايه وحدت و هم بستگى اى به خوبى ادراك مى شود». (1) البته «درون مايه اصلى اعمال دينىِ ميليون ها هندو ترس از خدايان خيرخواه و بدخواهى است كه به همه چيز آگاه اند و همواره بر وقايع زندگى همه كس ناظرند.

لازم مى دانند هر خدايى را به نحو شايسته اى دلجويى كنند تا از بدبختى امان يابند و امنيت شان تضمين شود». (2) «معمولًا هندوهاى روستايى، دو آرزوى دينى يا معنوى بزرگ در دل دارند: رفتن به زيارت يكى از اماكن مقدس، و شركت در جشنواره هاى معبدى. مكان هاى مقدس زيارتى در سرتاسر هند به وفور يافت مى شود. كوه ها، غارها، رودها، و مكان هايى كه وقايع اساطيرى(مانند جنگ ها يابازى هاى خدايان) در آنها رخ داده است، مكان مقدس و زيارتى محسوب مى شود. بر روى اين زمين ها يا در كنار آنها معبد و ضريح ساخته و به زيارت آن مى روند. مكان هايى مانند هَردوار (3) در كوه هاى هيماليا، ساحل بِنگال، و وَرَنسى (4)(بِنارس) از جمله سرزمين هاى مقدس شمرده مى شود. از سرتاسر هند عازم زيارت اين مكان ها مى شوند». (5) در آيين بود: «زيارت به شهرهاى مقدس(مكان هاى مقدس) كار پسنديده محسوب مى شود و يك فرد هر چه زيارت هاى بيشترى را كامل كند، خيرات بيشترى به دست مى آورد. چهار مقصد بيشترين زيارت بوداييان را به خود اختصاص مى دهد:

ص: 83

محل تولد بودا، مكان روشن شدگى او، بستانى كه او اولين موعظه خود را ايراد كرد، و جايى كه او مُرد. ميليون ها زاير در طول قرون- راهبان، راهبه ها، و توده هاى مردم از تمام خاور دور- در سفرى طولانى به اين چهار مكان بسيار دور مسافرت كرده و مى كنند. آنها اغلب پياده به اين سفر مى روند و بسيارى مواقع با خطرهاى زيادى روبه رو مى شوند و به ندرت اتفاق مى افتد كه اين سفر بدون مشقت باشد». (1)

ص: 84

مفهوم زيارت را پسِ يكديگر، روشن خواهم ساخت، و مرحله به مرحله، همچنين در پايان، تحت عنوان «نتيجه پژوهش»، از نظرِ به دست آمده ياد خواهم كرد، اما نخست بايد گفت: زيارت، عملى ديدارى است كه بين زيارت كننده(زاير) و زيارت شونده(مزور) رخ مى دهد، اما نه از نوع عيادت؛ عيادت، ديدن تن درست از رنجورى است كه ناخوش و دردزده در بستر افتاده است، ولى زيارت، ديدن دردمندِ دلخسته آزرده آرزومند از شى ء و جا و وجود متعالى و تن (1) و جان راست و درستى است كه در گشايش گِره هاى خواهش، كارگر است.

هدف در عيادت، تقويت روح طرف مقابل و رساندن او به سلامتى است، اما در زيارت، مقصودْ بيشتر، تقويت روح زيارت كننده، واسطه زيارت شونده و بازشدن گِره ها و رسيدن به خواسته ها توسط اوست. زيارت، تأثيرپذيرى، و عيادت، تأثيرگذارى است.

ص: 85

ارتباط حى و زنده با حى و زنده ديگر است». (1) استاد شهيد مطهرى، زيارت را فراتر از رابطه ديدارى زنده هاى مادى دانسته است: «در مذهب با اولياء اللَّهِ از دنيا رفته هم چنين عمل مى شود كه با زنده، بلكه زنده تر از زنده هاى معمولى. چون در آنِ واحد هزارها نفر با او سخن مى گويند و درود مى فرستند و در عالم ضمير خود يك ارتباط واقعى برقرار مى كنند». (2) «به طور كلى بزرگان و خدمتگزاران پس از مرگشان به نوعى تجليل مى شوند، ولى تجليل غير دينى صرفاً جنبه اعتبارى و تشريفاتى دارد، در حقيقت نوعى تلاعب است ...؛ مانند «زنده ياد» نوشتن براى به ياد ماندن وجود ذهنى يك شخصيت، و از اين قبيل است دسته گل نثار قبر كردن، يك دقيقه سكوت كردن، از برابر عكسش رژه رفتن». (3) «احياناً ارتباط متقابل؛ از شكل امر تشريفاتى و قراردادى و اعتبارى و در حقيقت از شكل بازى- كه صرفاً فرض و اعتبار است- خارج مى شوند. به طور كلى اعياد مذهبى و سوگوارى هاى مذهبى همه از صورت قرارداد و تشريفات خارج است». (4) پس زيارت، واقعيتى است اصيل.

ص: 86

از جمله تفاوت اعمال عبادى از غير عبادى در اين است كه غير عبادت، بيشتر رابطه انسان، با جهان هستى، همنوع و خويشتن است، اما عبادت، رابطه اى ويژه با خداى سبحان و تنها براى او است؛ اساساً جز براى او، روا و پذيرفته نيست. تفاوت ديگرشان، يكى از ويژگى هاى عبادت است؛ يعنى قصد قربت يا همان نيت؛ عبادت بايد با قصد نزديك شدن به خداوند انجام شود وگرنه علم فقه، صحتش را اعلام نمى كند و آسمان، آن را نمى پذيرد. بر خلاف اعمال غيرعبادى كه اين مهم در آنها شرط نيست. نيت در عبادت، دميدن روح در كالبد عمل است؛ بال رهايى از ناسوت به لاهوت و از ملك به ملكوت است. زيارت نيز از سنخ عبادت دانسته شده است. از اين رو، نيت بايد در شراشر ويژگى هاى برجسته و متعارفِ زيارت، سريان و جريان داشته باشد.

مرحوم شهيد ثانى، تحت چهاردهمين آداب زيارت نوشته است: زيارت از روى نيت در زمان هاى مشهور- مناسبت هاى ويژه- مستحب است». (1) در حديث آمده است:

«مَنْ أَتَى الْحُسَيْنَ عَارِفاً بِحَقِّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ»؛ (2)

هر كس، نزد مزار سيدالشهدا عليه السلام با معرفت به حق آن حضرت برود، خداوند گناهان گذشته و آينده اش را بيامرزد.

همچنين روايت شده است:

«وَ مَنْ زَارَهُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ فَكَأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ»؛ (3)

هر كس او سيدالشهدا عليه السلام را در روز عاشورا زيارت كند، مانند زيارت كسى است كه خداوند را بالاى عرشش زيارت كرده باشد.

امام رضا عليه السلام دوستداران و شيعيان را وامدار امامشان دانسته و زيارتشان را با شرايط «تمام الوفاء بالعهد و حسن الأداء» و «رغبةً» و «تصديقاً لما رغبوا فيه»، زيارت

ص: 87

نتيجه مند برشمرده اند. ايشان مى فرمايند:

«إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِى عُنُقِ أَوْلِيَائِهِمْ وَ شِيعَتِهِمْ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِى زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً لِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ (1)

هر امامى، پيمانى بر گردن دوستداران و شيعيانش دارد، وفاى كامل اين پيمان و اداى نيكوى آن، زيارت مزار آنان است. پس هر كس در زيارت شان از روى رغبت، و بر آنچه رغبت شان است از روى تصديق، آنها را زيارت كند، امامان شان در روز قيامت، شفيع شان خواهند شد.

استاد شهيد مطهرى مى گويد: «در زيارت ابا عبداللَّه عليه السلام مى گوييم: يا ليتنا كنا معك فنفوز فوزاً عظيماً كه يك وِرد شده براى ما و به معناى آن هم توجه نمى كنيم، يعنى يا ابا عبداللَّه! اى كاش، ما با تو بوديم و رستگارى عظيم پيدا مى كرديم. معنايش اين است كه اى كاش ما در خدمت تو بوديم و شهيد مى شديم و از راه شهادت رستگارى عظيم پيدا مى كرديم. آيا اين ادعاى ما از روى حقيقت است؟ افرادى هستند كه از روى حقيقت ادعا مى كنند، ولى اكثر ما كه در زيارتنامه ها مى خوانيم، لقلقه زبان است». (2) «زيارت، نوعى عبادت و موجب تقرب به خداست، لزوماً بايد زاير نيت كند؛ چون روح عبادت نيت است و عبادت بدون نيت جسد بى روح است؛ از اين رو، علامه حلى رحمه الله در كتاب شريف تذكرة الفقهاء در مقدمه بحث مزار مى فرمايد: در همه زيارات نيت(قربة الى اللَّه) شرط است؛ زيرا زيارت، عبادت است». (3) پس زيارت، واقعيتى است اصيل و عملى است حسى، عبادى.

ص: 88

آن به شمار مى آيد. بروزگاه ارزش يك عمل و آيين پيوند دادن بيرون با درون و گذرگاه رسيدن به بارگاه باطن است. از اين رو، فرجام پاييدن راست و درست مرز آداب، راه يافتن به اندرونى و سرسراى يك عمل كامل، قلمداد مى شود.

2. آداب زيارت، درآمدى براى درك بايسته و شايسته خود زيارت است؛ پيش آهنگ عجز و نياز زاير است؛ بار عام و نيز ورودگاه خلوتيان خاص و خاص الخاص است؛ ايجاد سنخيت و انتقال از ظاهر خودى به ظاهر خدايى است؛ مثال طهارت ظاهرى براى مس ظاهر يك حقيقت متعالى؛ اساساً در رسومات آسمانى، براى تماس با هر لايه از يك حقيقت، طهارتى متناسب، شرط است؛ براى تماس با ظاهر، طهارت ظاهر، و براى تماس با باطن، طهارت باطن. رسماً به همه اعلام شده است: «لَّايَمَسُّهُ و إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»؛ (1)

يعنى ساختار و بافتار حقايق فراسويى به گونه اى است كه جز با طهارت نمى توان بدان دست رساند، و هر كه بام طهارتش بيش، نزول فرشتگان سپيد پوش و نزولات نورانى بر آن بيشتر. «إِنَّ الَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَللِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَ لَاتَحْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالْجَنَّةِ الَّتِى كُنتُمْ تُوعَدُونَ»؛ (2)

در حقيقت، كسانى كه گفتند:

«پروردگار ما خداست» سپس ايستادگى كردند، فرشتگان بر آنان فرود مى آيند و مى گويند: «هان، بيم مداريد و غمين مباشيد، و به بهشتى كه وعده يافته بوديد شاد باشيد».

آن كه از گذار آداب زيارت، شايسته نگذرد، از فيض رب، محروم مى ماند و در گلستان دِهِش، بادبه دست مى ميرد. شايد اين مختصر، فلسفه تأكيد دين بر استحباب آداب زيارت را اندكى روشن ساخته باشد.

آداب زيارت، مختلف يادشده است: چهارده(شهيد در دروس)، هفده(علامه مجلسى در تحفة الزائر) و نيز افزون بر چهل(محدث نورى در تحية الزائر): غسل

ص: 89

زيارت، اذكار غسل زيارت، پوشيدن لباس تميز، اذن دخول، بوسيدن عتبه، آهسته سخن گفتن، تكبير، نزديك شدن به ضريح و بوسيدن آن، استقبال قبله حقيقى، خواندن زيارت مأثور، نماز زيارت، دعاى پس از نماز زيارت، تلاوت قرآن، تكريم حرم و خادمان آن، زيارت وداع، كمك به تهى دستان (1) كه البته برخى از آنها مانند غسل و پوشيدن لباس پاكيزه، بين بيشتر اعمال عبادى، مشترك است و بعضى از آنها نيز به حالات و شرايط باطنى مربوط است؛ يعنى كار درونى و قلبى زاير است؛ مانند خضوع و خشوع، حضور قلب و توبه، دگرگونى منش و روش.

3. ادب عرفى، كه بيشتر به زيست و روابط اجتماعى مربوط است، به طور مسلّم از آداب زيارات بيرون است و افزودن و دخالت دادن آن در آداب پرمغز متعالى، نوعى بدعت محسوب مى شود.

پس زيارت، واقعيتى است اصيل و عملى است حسى، عبادى، با آداب خاص.

ص: 90

دارد اگر خشوع و نازك دلى يافت، وارد شود و الّا بهتر آن است كه زيارت را به زمان دل نازكى واگذارد. چون مهم ترين هدف در زيارت، حضور قلب براى دريافت رحمتى است كه از سوى پروردگار نازل مى شود: و چون خشوع و رقّت قلب يافت وارد شود و گرنه بهتر، جست وجوى زمان رقّت قلب است؛ زيرا مهم ترين هدف، حضور قلب به منظور رسيدن به رحمتى است كه از سوى پروردگار نازل است. (1) همچنين نهمين آداب زيارت را اين دانسته است: قلب را در تمام احوال هرجور كه مى تواند حاضر كند. (2) و نيز پنجمين آداب زيارت را اين دانسته است: زيارت به زبان مأثور است و سلام و حضور، كفايت مى كند. (3) البته شايد مقصود از حضور در اين جا، حاضر شدن در مزار باشد كه بعيد به نظر مى رسد. چون مى بايست حضور بر سلام، مقدم ياد مى شد.

2. مقصود از حالات در اين جا، شرايط مثبت باطنى است كه طهارتى است از جنس باطن براى مس باطن حقيقت متعالى؛ گريزى است از خودخواهى به سوى خداخواهى؛ اذن دخول است براى تشرف به اندرونى حقيقت؛ درآمدى است براى گذر از پوسته و رسيدن به هسته و درك ژرفاى حقيقت و حضور در محضر مزور و دريافت رضايت از دستان انسان كامل؛ «مهديا، پيشتر و بيشتر از زيارت، رضايتت را آرزو دارم كه بى زيارت مى توانم سربلند و دل آرام بگذرانم، ولى بى رضايت تو، روزگارى هرچند هزاران بار به زيارت كعبه و عتبات عاليات حضور يافته باشم، سرافكنده و بدفرجام خواهم بود». (4) اساساً زاير واقعى و بهره مند كسى است كه جانش را مالامال از فضايل كرده و با جانبخشى به زندگى اش، بين خود و مزور، سنخيت تام و تمام را براى رسيدن به

ص: 91

آرزوهايش پديد آورده باشد. بوعلى، اتصال زاير با مزور را به نوعى پيش زمينه استمداد ياد كرده است. (1) قصور و تقصير زاير در اين مهم، جز او را محروم نمى سازد:

«گر گدا كاهل بود تقصير صاحب خانه چيست؟»

ص: 92

نتواند به ديدار ما آيد، با دوستان شايسته ما ديدار كند، تا پاداش ديدار كردن ما براى او نوشته شود.

پس زيارت، واقعيتى است اصيل و عملى است حسى، عبادى، با آداب مخصوص و حالات متعالى.

ص: 93

دريافت هاى ويژه به شمار مى آيد. مبعث، پربارترين زمانه اعتناى خداوند به بشر و جلوه سزاوارى انسان كامل براى همكلام شدن ذات اقدس يگانه با اوست.

شايد پس از اين توضيح كوتاه، تكيه قرآن كريم و توصيه عالى جنابان عصمت عليهم السلام به برخى از اوقات، بيشتر فهميده و قدرشناخته شود:

«وَاذْكُرُواْ اللَّهَ فِى أَيَّامٍ مَّعْدُودَ تٍ»؛ (1)

و خدا را در روزهايى معيّن ياد كنيد.

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بَايتِنَآ أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمتِ إِلَى النُّورِ وَ ذَكّرْهُم بِأَيَّلمِ اللَّهِ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيتٍ لّكُلّ صَبَّارٍ شَكُورٍ»؛ (2) و در حقيقت، موسى را با آيات خود فرستاديم و به او فرموديم كه قوم خود را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون آور، و روزهاى خدا را به آنان يادآورى كن، كه قطعاً در اين يادآورى، براى هر شكيباى سپاسگزارى عبرت هاست.

«قُل لّلَّذِينَ ءَامَنُواْ يَغْفِرُواْ لِلَّذِينَ لَايَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِىَ قَوْمَام بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ»؛ (3)

به كسانى كه ايمان آورده اند بگو: تا از كسانى كه به روزهاى پيروزى خدا اميد ندارند درگذرند، تا خدا هر گروهى را به سبب آنچه مرتكب مى شده اند به مجازات رساند.

ماه هاى ذى قعده، ذى حجه، رجب، شعبان، رمضان، شب هاى قدر، شب ها و روزها و عصرهاى جمعه، هنگام غروب، همه از اوقات ويژه دانسته شدند و ويژه تر از همه، گاه سحر كه جناب رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود:

«خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْأَسْحَار»؛ (4)

بهترين و سودمندترين زمانى كه خداى عزوجل را در آن بخوانيد، اوقات سحر است. هرچه مى خواهى خبر، وقت سحر.

«روى ... أنّ زيارته الإمام الشهيد أبو عبداللَّه الحسين عليه السلام يوم عرفة بعشرين حجّة و عشرين عمرة مبرورة وعشرين غزوة مع النبى صلى الله عليه و آله أو الإمام عليه السلام» (5) بل روى: (6) «أنّ مطلق

ص: 94

زيارته خير من عشرين حجّة، و أنّ زيارته (1) يوم عرفة مع المعرفة بحقّه بألف ألف حجّة و ألف ألف عمرة متقبّلات و ألف غزوة مع النّبى أو الإمام»؛ (2) روايت شده است ... زيارت امام حسين عليه السلام در روز عرفه، با بيست حج و بيست عمره و بيست غزوه همراه با پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام محسوب مى شود. بلكه روايت شده: زيارت امام حسين عليه السلام در هر زمانى باشد، از بيست حج، بهتر است، و زيارت آن حضرت در روز عرفه، از سر شناخت حق آن جناب، با هزاران حج و هزاران عمره قبول و هزار غزوه همراه پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام به شمار مى آيد.

«روى ... أن الجمع فى سنة واحدة بين زيارته ليلة عرفة و الفطر و ليلة النصف من شعبان بثواب ألف حجّة مبرورة و ألف عمرة متقبّلة و قضاء ألف حاجة للدنيا و الآخرة»؛ (3) گزارش شده است ... جمع(انجام) زيارت امام حسين عليه السلام بين زيارت شب عرفه و فطر و شب نيمه شعبان در يك سال، با ثواب هزار حج مبرور و هزار عمره قبول و برآورده شدن هزار حاجت دنيايى و آخرتى، برابر است.

«وَ مَنْ زَارَهُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ فَكَأَنَّمَا زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ»؛ (4)

هر كس او سيدالشهدا عليه السلام را در روز عاشورا زيارت كند، مانند زيارت كسى است كه خداوند را بالاى عرشش زيارت كرده باشد.

«روى ... زيارته يوم عاشوراء مع معرفته بحقّه كمن زار اللَّه فوق عرشه»؛ (5) روايت شده ... زيارت با معرفت حق امام حسين عليه السلام مانند زيارت كسى است كه خدا را بالاى عرشش زيارت كرده باشد.

ص: 95

اين يادشده ها، مناسبت هاى زمانيه اند و مناسبت هاى زمانيه، از تمام ترين مناسبات اند و بى شك در خواستن و احوال و حالات نمازگزار و دعا و زيارت كننده، بسيار تأثيرگذار مى باشند و فرصت تقرّب در آن، فراهم تر است. (1) مرحوم شهيد ثانى، در چهاردهمين آداب زيارت نوشته است: زيارت از روى نيت در زمان هاى مشهور- مناسبت هاى ويژه- مستحب است. (2) امام رضا عليه السلام به بزنطى فرمود:

«احضر يوم الغدير عند أميرالمؤمنين عليه السلام ...»؛ (3)

روز غدير نزد مزار اميرالمؤمنين عليه السلام حاضر شو. و بر همين پايه، «خداوند متعال به لحاظ ظرفيت، شأنيت و به هر دليلى به ... زمانى مانند ليلة القدر ... توجه دارد». (4)

ص: 96

ص: 97

كه براى مكان زيارت، كاربرد دارند؛ براى نمونه:

- زيارتگاه، واژه اى است تركيبى از عربى- فارسى، به معنى:

«جاى زيارت، مزار، مرقد امام يا امامزاده يا شخص بزرگ كه مردم به زيارت آن بروند». (1)- مزار: «گور، آرامگاه». (2) «جاى زيارت، زيارتگاه، در فارسى گور يا آرامگاه نيز مى گويند. مزارات جمع». (3) البته چنان كه مى بينيد جامع ترين ترجمه براى واژگان يادشده، محل و جاى زيارت است؛ زيرا برخى از امكنه، زيارتگاه، مرقد، گور، آرامگاه و مزارِ كسى نيست، ولى با اين حال، موضوع رسمى زيارت مردم است؛ مثل خانه خدا در باور مسلمانان.

چنان كه برخى نوشتند: «زيارت گاه، زيارتگاه: مكانى مقدس(مانند آرامگاهِ بزرگان دين) كه به زيارت آن مى روند». (4)

ص: 98

«رَّبَّنَآ إِنّى أَسْكَنتُ مِن ذُرّيَّتِى بِوَادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ»؛ (1)

پروردگارا، من يكى از فرزندانم را در دره اى بى كِشت، نزد خانه محترم تو، سكونت دادم.

ب) «إِذْ قَالَتْ رَبّ ابْنِ لِى عِندَكَ بَيْتًا فِى الْجَنَّةِ»؛ (2)

ياد آر زمانى را كه همسر فرعون گفت: پروردگارا ...، پيش خود در بهشت، خانه اى برايم بساز.

ج) زيارت قبور، پيش از اسلام با قصد فخرفروشى، در ميان مردم حجاز، مرسوم بوده است: «حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ»؛ (3) تا اين كه به زيارت گورستان رفتيد.

3. آثار معنوى و روحى مبارك و شگفت آور برخى از امكنه، از اراده اى فراسويى برمى آيد؛ مثلًا «خداوند متعال به لحاظ ظرفيت، شأنيت و به هر دليلى به مكانى مانند كعبه ... توجه دارد». (4) همچنين وقتى كسى به نام و ياد خداى متعال، اماكن عبادى مانند مسجد را بنا مى كند، انسان با حضور در آن جا آرامش ويژه اى مى يابد و از آن لذت مى برد. مكان مقدس، دل و جان پيروان يك آيين را بيشتر به هم پيوند مى دهد و نيز كالبدشان، همچنين دل و جسم حاجتمندانى از ديگر اديان و مذاهب را نيز گرد خود جمع مى كند. علاوه بر اين، با حضور در اين گونه مكان ها، فرصت تقرّب، فراهم تر است. (5)

ص: 99

اين اعتنا در قرآن كريم نيز زياد به چشم مى آيد و البته برخى از آنها، رمزآلود به نظر مى رسد:

الف) «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِى بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لّلْعلَمِينَ». (1)

در حقيقت، نخستين خانه اى كه براى عبادت مردم، نهاده شده، همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان مايه هدايت است.

«وَ إِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَ هِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ ....» (2)

به خاطر بياور زمانى كه براى ابراهيم جاى خانه را معين كرديم ....

«جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ ...»؛ (3) خدا كعبه را خانه حرام قرار داد ....

«فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هذَا الْبَيْتِ»؛ (4)

پس بايد خداوندِ اين خانه را بپرستيد.

«وَلْيَطَّوَّفُواْ بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ»؛ (5)

بايد بر گرد آن خانه كهن كعبه طواف به جاى آرند.

«وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ»؛ (6)

سوگند به آن خانه آباد خدا.

«وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ»؛ (7)

سوگند به اين شهر امن و امان.

ب) «وَ الطُّورِ»؛ (8)

سوگند به طور.

«وَ التّينِ وَ الزَّيْتُونِ* وَ طُورِ سِينِينَ»؛ (9)

سوگند به تين و زيتون، و طور سينا.

«فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى»؛ (10)

پاى پوش خويش بيرون آور، كه تو در وادى مقدس «طوى» هستى.

«إِذْ نَادَلهُ رَبُّهُ و بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى»؛ (11)

آن گاه كه پروردگارش او را در وادى مقدس «طوى» ندا در داد.

ص: 100

ج) «سُبْحنَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ ى لَيْلًا مّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَا الَّذِى برَكْنَا حَوْلَهُ و لِنُرِيَهُ و مِنْ ءَايتِنَآ ...»؛ (1)

منزه است آن خدايى كه بنده اش را شبانگاه از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى- كه پيرامون آن را بركت قرار داده ايم- سير داد، تا از نشانه هاى خود به او بنمايانيم ....

پس برخى از امكنه به صورت وضعى و طبيعى و نيز فراطبيعى و رمزگونه در روحيات و رسيدن به آمال و خواسته هاى انسان، اثر مثبت يا منفى دارند.

4. نكته درخور توجه اين كه: در همه باورها، چه زيارت از اشياء باشد، چه از اشخاص، ناچار در يك مكان ويژه خواهد بود. از اين رو، بايد قيد مكان را در تعريف زيارت، قيد دائم الحضور دانست.

5. چنان كه خوانده ايد، مقصود از ويژگى مكان، امكنه مقدس و داراى بنيه اعتقادى- آسمانى است. از اين رو، مكان هايى كه از خيال و خرافه هاى پوچ و بى اساس بشرى برآمده، از مفهوم زيارت بيرون دانسته شد.

6. برخى از نويسندگان، وجود بقاع و مشاهد در ايران و نيز معمارى و تزيينات آنها را مديون تفكر فضيلت مندى و ثواب دارى زيارت قبور ائمه عليهم السلام و امامزاده ها دانستند: «بسيارى از بقاع و مشاهد در ايران، كه هر يك از جهت معمارى و تزيينات نيز در جاى خود قابل توجه است، مديون اين طرز تفكر بوده است». (2) 7. «چه بسا كارهاى بزرگى كه از نظر ما بزرگ است و در نزد خدا پشيزى نمى ارزد.

شايد بسيارى از بناهاى عظيم از معابد و مساجد و زيارتگاه ها و بيمارستان ها و پل ها و كاروانسراها و مدرسه ها چنين سرنوشتى داشته باشند، حسابش با خداست». (3)

ص: 101

«آن كه به زيارت او شده اند. زيارت كرده شده». (1)

شد تمام، القصه مسجد بى فتور بُد سليمان زاير و مسجد مزور (2)

در اين بخش به ترتيب بايسته هايى را ياد مى كنم:

1. همواره، اصالت با پاك گهرى انسان است. از اين رو، ارجمندى مكان، شاخه اى از ارزشمندى انسان پاك نهاد، شمار مى آيد. اماكن خجسته، شرافت شان را وامدار ارج و آبروى كسانى هستند كه در آن جا قرار گرفته اند و يا اثرى در آن جا از آنها به جاى مانده است، چنان كه گفته شده: «شرف المكان بالمكين». بى شك اثر مكان، از اثر وجودى مكين است كه در تار و پود مكان به جاى مانده و مثال انرژى مثبت، از آن ساطع مى شود و در روحيات و آرامش و خواهش ديگران اثر مى گذارد.

«لَآ أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ* وَ أَنتَ حِلُ م بِهذَا الْبَلَدِ»؛ (3)

سوگند به اين شهر و حال آن كه تو در اين شهر جاى دارى.

مرحوم علامه مجلسى پاى دو آيه يادشده نوشته است: خداى سبحان به مكه، سوگند ياد كرده و سوگندش را به درآمدن رسولش صلى الله عليه و آله در آن، مقيد نموده است، تا افزونى فضليت آن جناب را آشكار كرده باشد و تا آگهى دهد كه شرف مكان، شرف اهل آن است. (4) 2. خداگرايى مخلصانه انسان كامل، با نگاه زمينى، همواره زمان را جلوتر بوده و اين مهم همواره به نامش ثبت است، و با نگاه آسمانى، بيرون از درازناى وقت و طاقت مكان مى باشد؛ بالاتر اين كه: زمان و مكان در قبضه يداللهى اوست و ملك طلق او محسوب مى شود، حتى ارج و ارجمندى او از مكان و زمان خدايى نيز بيشتر است؛ او مى تواند ماه، اين ويژگى زمان ساز را به دو نيم، شكاف دهد و يا خورشيد را فرمان براند و زمان را تازه كند؛ مكان نيز زير پاى اراده و تصرف اوست؛ اوست كه در مكان

ص: 102

موات، تازگى و شكوه مى دمد و شگفت آور، دل هاى مرده را احيا مى كند و آنان را مالك مى شود، حتى مى تواند آثارى را كه در زمان و مكان خويش به جاى گذارده است، به همه زمان ها و مكان ها تسرى داده، در پهناى هستى و درازناى زمان و در همه جان ها تزريق كند. شايد اكنون روشن شده باشد كه چرا امام صادق عليه السلام فرمود:

«زِيَارَةَ أَبِى عَلِىٍّ عليه السلام تَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»؛ (1)

زيارت امام على عليه السلام معادل دو حج تمتع و دو عمره است.

و نيز چرا دانشور شيعه، مرحوم بحرالعلوم رحمه الله در مقايسه بين كربلا و كعبه سروده بود:

و من حديث كربلا و الكعبة لكربلا بان علوّ الرتبة (2)

درباره كربلا و كعبه بايد گفت: برترى رتبه كربلا از كعبه، آشكار است.

انسان كامل با دست كشيدن بر سر بشر، خِردشان را افزون مى كند، انديشه و عمل شان را سامان مى دهد و روحيات و زندگى شان را رونق و رمق مى بخشد و زمان و مكان را دلكش و گيرا مى سازد.

ص: 103

آنان مى بخشند و رشحات انوارشان را بر آنها افاضه مى كنند و در قضاى حوايج شان، نزد خداوند شفيع مى شوند و درخواست مقاصد و غفران گناهان و رفع اندوه شان را بر عهده مى گيرند. (1)

ص: 104

پس امكنه هم به خاطر شخصى كه در آن جا زيسته يا مدفون است و يا اثرى از او در آن جا به جاى مانده، فرحبخش يا دلگير مى شود. اما مقصود از ويژگى مكان در مفهوم زيارت، مكانى نيست كه اثر وضعى و طبيعى مثبت يا منفى دارد، همچنين مكان خرافى و مكانى كه به خاطر فردِ دور از رحمت الهى، داراى اثر منفى است، از مفهوم حقيقى زيارت، بيرون است، و تنها مكانى در تعريف زيارت، دخالت دارد كه به خاطر اراده الهى، داراى آثار واقعى و كارگر است؛ مانند كعبه، و نيز جايى كه شخصيت آسمانى در آن زيسته و يا كالبدش در آن جا مدفون است، مانند شهر مدينه و مزار رسول اعظم صلى الله عليه و آله.

ص: 105

و توبرتويى او، هزاران زبان بازگفته دارد، اما زبان سربسته و نهفته، بيشتر است. زبان، پركارترين عضو انسانى است كه هيچ گاه خسته نمى شود و با سودمندى فراوان و آسيب بسيار، اتوبان بهشت و بزرگراه دوزخ است. از اين رو، هر جورى، همه جا جاى او نيست، به ويژه در دعوات و زيارات، هر زبانى را ياراى

«لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»

(و نام هاى نيكو به خدا اختصاص دارد، پس او را با آنها بخوانيد) و پديدارسازى هر پيام و نياز درونى نيست؛ پيام و نياز مخصوص، زبان ويژه مى خواهد. اين ويژگى، در دعاها و زيارت ها با شرايط مخصوص، نقش ويژه اى را عهده دارد. وقتى «در روزگار كنونى مسأله زبان به طور خاصى موضوعيت يافته و فلسفه هاى تحليل منطقى زبان در دستور كار متفكران قرار گرفته است». روا نيست كه ما از ويژگى زبان در بازشناسى مفاهيم دينى، از جمله مفهوم زيارت، فراموشكار بمانيم.

ص: 106

خود دعايى اختراع كردم، امام فرمود: واگذار اختراع خود را! هرگاه تو را حاجتى باشد پناه به حضرت رسول صلى الله عليه و آله بياور و دو ركعت نماز بخوان و آن را به حضرتش هديه كن ...». (1) اين زبان در مفهوم زيارت، جايى ندارد و از آن بيرون است.

ص: 107

را به زارى و نهانى بخوانيد كه او از حد گذرندگان را دوست نمى دارد.

ص: 108

هر جا و هر وقت خواند؛ مانند زيارت وارث و امين اللَّه و ....

2. از ويژگى هاى يادشده در مفهوم زيارت، زمان و مكان و زبان، براى زاير، به ويژه در اديان آسمانى، معقول تعيين شده است، اما تحقق نيت و عمل حسى، شرايط ظاهرى و حالات را با ارائه آن، دور از اختراع از او خواسته اند.

پس زيارت، واقعيتى است اصيل و عملى است حسى، عبادى، با آداب مخصوص و حالات متعالى، در زمان فراخ يا اندك(كه به آن توصيه شده است) با موضوع خاص(شى ء، مكان يا شخص) و با زبان دينى(وارده از اهل بيت عليهم السلام).

ص: 109

ضرر و اذيت (1) نيز همه فهم است، اما در بيان رده سوم بايد بنويسم: معمولًا زيارت، التقا و مصب دو نفس است؛ زاير و مزور در بيشتر زيارات، دو نفس انسانى است؛ (2) جسم زاير در زيارت به منزله مركبى است كه بر آن سوار مى شود تا به مقصد و مقصود خود برسد و مرسوماً جسم مزور نيز هدف زيارت نيست، حتى براى زايران عوام و خواص كه به خاطر نياز به خير يا دفع ضرر و اذيت به زيارت آمده اند، نفس مزور و مزار او هم هدف نمى باشد، بلكه معمولًا از قرار گرفتن در كنار خاك و نفس او، بيشتر مؤثر بودنش در نظام هستى و قدرتش در رواسازى خواهش ها را هدف قرار مى دهند كه البته شايد كمى خودخواهانه به نظر برسد؛ و اين بدان خاطر است كه وضعيت به هم ريخته موجودشان، يعنى نياز به خير يا دفع ضرر و اذيت، حجاب شان شده و آنها را از نفس مزور بى خبر ساخته است. از اين رو، جز اين نمى خواهند. چون خواستن، فرع بر دانستن است و آنها از خير بالاتر بى خبراند و چون نمى دانند، نمى خواهند. به همين سبب، هم سطح و هم سنخ با استعداد و بينش و آگاهى شان، استمداد دارند و طلبى جز خير يا دفع ضرر و اذيتى كه مى فهمند ندارند! كه البته از نگاه عشق بازانِ دلداده، مزور متعالى در اين سطح از استعداد و بينش و آگاهى و استمداد، فقط عمله اجابت دانسته و به زير كشانده شده است! اما در استعداد و بينش و آگاهى متعالى، استمداد هم متعالى است و رنگ و بوى محبوب گرايى دارد.

هر كس ز درِ تو حاجتى مى خواهد من آمده ام از تو، تو را مى خواهم

زاير عشق بازِ دلداده در اين رده از زيارت و در يك كشش نفسانى، بر مركب جسم مى نشيند و خاطرخواهانه بدون چشم داشت مادى، با گذشت از خود و به قصد

ص: 110

وصال مزور، آگاهانه آهنگ او مى كند و وضعيت موجودش هرچه باشد(نياز به خير يا دفع ضرر و اذيت)، حس حضورش را نمى دزد، و نگاهش را به زمين نمى دوزد و از دِهِش هاى جمالى دلبر و دلدار باز نمى ماند. از اين رو، استعداد نفسانى و بينش و آگاهى اش را با استمداد آسمانى در مى آميزد و طلبى جز اين مطلوب ندارد. اساساً او چون از خيرات فرازين باخبر است مى طلبد و چون مى داند، مى خواهد. بدين جهت، بسنده كردن به خواهش هاى فرودين، با استعداد و بينش و آگاهى اش سازگار نيست و برايش به زندگى اجبارى زير خط فهم و گرفتارى در دوزخ مى ماند.

ديدار پرآب و مشوب كجا و زيارت نابِ محبوب كجا؟! گوارا اين زيارت به كام كسانى كه تنها به قصد اتصال با نفس مزور، گام برداشته اند و چونان قطره، يكى شدن با دريا را آرزو مى كنند و با گرفتن صد در دامن، نود را نيز پيش رو دارند؛ الحق و الانصاف، زيارت حقيقى، همين است؛ بلكه نزديك به بالاترين مرتبه غير معمول زيارات و از سنخ و جنس زيارت اللَّه است: «اللّهم اجعلنى مِن زُوّارك»؛

(1) بار خدايا، مرااز زايران خويش قرار ده.

زيارت بيت اللَّه كجا و زيارت اللَّه كجا؟

حضرت فاطمه عليها السلام فرمود: «شغلنى عن مسألته لذّة خدمته، لا حاجة لى غير النظر إلى وجهه الكريم»؛ (2) لذّتى كه از خدمت حضرت حق مى برم مرا از هر خواهشى بازداشته است: حاجتى جز اين ندارم كه پيوسته ناظر جمال زيبا و والاى خداوند باشم.

ص: 111

روزى كه برفتند حريفان پى هر كار زاهد سوى مسجد شد و من جانب خمار

من يار طلب كردم و او جلوه گه يار حاجى به ره كعبه و من طالب ديدار

او خانه همى جويد و من صاحب خانه (1)

كى نوبت ما مى شود، اللَّه داند كى اين قفس وا مى شود، اللَّه داند

كى طور دل از آن اناالحق نام گيرد كى سينه سينا مى شود، اللَّه داند

در صحنه ام، اميدوارم، انتظارم كى صبر معنا مى شود، اللَّه داند

جانم به جان آيد در آن هنگامه بزم وقتى كه برپا مى شود، اللَّه داند (2)

دست يابى به حقيقت يادشده كه كامل ترين مرتبه زيارت است، مشروط به پشت پا زدن به همه رذايل و روى آوردن به تمامى فضايل و نيز منوط به همگونى و همراهى فكر و خيال و قلب و زبان و عمل با آموزه هاى شريعت است: در اين جا سزاوار اشاره است كه خطيبان و عالمان مى بايست مسلمانان را به آداب درست زيارت، ارشاد و توجيه كنند و آنان را به آنچه در دنيا و آخرت سودشان مى بخشد يادآور شوند، تا زاير دريابد كه حضور در مزارِ شريف، وسيله اى براى يادكرد است و از عمل به شريعت و دين و سنت و تخلق به اخلاق، جدا نيست. (3) و اگر جز اين باشد، مردود و به خودخواهى و فريب، محكوم است:

برو اين دام بر مرغ دگر نه كه عنقا را بلند است آشيانه

شهيد ثانى، دوازدهمين آداب زيارت را اين مى داند: زاير مى بايست پس از زيارت، بهتر از قبل باشد؛ زيرا اگر او به قبول دست رسانده باشد، بارهاى سنگين را به زمين گذاشته است. (4)

ص: 112

پس، زيارت آن است كه در انديشه و عمل، كارگر بيفتد و زيست فردى و اجتماعى را محتوا ببخشد. زيارت، نفخه اى نو در كالبد زيستن و ترجمانى از «نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى» (1) است. زيارت آن است كه كاسه كسبِ دل و جان و عقيده زاير را پر كند و بركت را بر دامن زندگى عمل او سرازير سازد.

زيارت آن است كه حظّ حضور زاير را با محضر مزور در آميزد.

زيارت آن است كه برات رضايت حق را به دست زاير، هديه دهد.

ص: 113

اين، نكته اى است كه انسان از صميم قلبش آن را حس مى كند. از اين رو، بر شريعت آسمانى كه پاسخ فطرت است روا نيست كه انسان را از چنين علاقه اى منع كند، بلكه عهده اوست كه آن را ميانه و حدّ دار سازد و اضافات را از آن ازاله كند. (1) كوتاه سخن اين كه: زيارت، نماىِ عشقى پايدار است.

ص: 114

پروردگار» عين توحيد و يكتاپرستى است، و سبب پرورش روح تقوا و ايمان است». (1) «كسى كه كم ترين آشنايى با مسايل روانى و روحيه الگوپذيرى انسان داشته باشد، تصديق خواهد كرد كه اگر زايرى با توجه و حضور قلب و با عنايت به «محتواى بلند كلمات و جملات زيارات» در حرم آن بزرگواران حضور يابد، در هر جمله اى از اين زيارات يك درس مهم تربيتى و انسان ساز نهفته است». (2) از اين رو، با صراحت و افتخار مى توان نوشت: پرمحتواترين، زيباترين، واقعى ترين و متعالى ترين زيارات، زيارات مأثوره شيعى اند.

ص: 115

چنين مقامات و درجاتى عنايت كرده است». (1) مسأله ديگر اين است كه آيا مردمى كه توسلات پيدا مى كنند و به زيارت مى روند و حاجت مى خواهند، از نظر توحيدى درك صحيحى دارند يا ندارند؟ آيا واقعاً با نظر(به سوى اويى) به زيارت مى روند يا با فراموشى(او) و مقصد قرار دادن شخص زيارت شده كه بدون شك اكثريت مردم با چنان توجه غريزى به زيارت مى روند.

ممكن است اقليتى هم باشند كه فاقد درك توحيدى- ولو در حد غريزى- باشند، به آنها بايد توحيد آموخت، نه آن كه زيارت را شرك دانست». (2)

ص: 116

ص: 117

15. ديوان كامل شيخ بهايى(شامل اشعار و آثار فارسى)، با مقدمه استاد سعيد نفيسى، چكامه، تهران، 1362.

16. رسائل ابن سينا، ابو على حسين بن عبداللَّه سينا معروف به شيخ الرئيس، بيدار، قم، 1400 ق.

17. رساله نور على نور، علامه حسن حسن زاده آملى، تشيع، قم، 1375.

18. زبان قرآن، مسعود فراستخواه، علمى و فرهنگى، تهران، چاپ اول، 1376.

19. زمزمه هاى انتظار، محمدهادى فلاح، مركز مهدويت، قم، چاپ اول، بهار 1385.

20. الزيارة فى الكتاب و السنة(تحليل لمفهوم الزيارة و آثارها و أحكامها)، جعفر سبحانى، بى نا، بى جا، بى تا.

21. عدل الهى، شهيد مرتضى مطهرى، صدرا، تهران، چاپ هفتم، 1372.

22. فرهنگ بزرگ جامع نوين(عربى به فارسى)، ترجمه المنجد، لويس معلوف، مترجم: احمد سياح، اسلام، تهران، چاپ پنجم، 1384.

23. فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستى دكتر حسن انورى، انتشارات سخن، تهران، چاپ دوم، 1381.

24. فرهنگ عميد، حسن عميد.

25. فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهى(عربى به فارسى همراه با معادل انگليسى)، سيدمحمد حسينى، سروش، تهران، چاپ اول، 1382.

26. فرهنگ واژه هاى فارسى سره(براى واژه هاى عربى در فارسى معاصر)، فريده رازى، نشر مركز، تهران، چاپ چهارم، 1380.

27. فلسفه اخلاق، شهيد مرتضى مطهرى، صدرا، تهران، چاپ يازده، 1372.

28. فلسفه زيارت و آئين آن، مرتضى واعظ جوادى، مركز نشر اسراء، قم، چاپ سوم، 1385.

29. الكافى، ثقةالإسلام كلينى، دارالكتب الإسلامية، تهران، 1365.

30. كامل الزيارات، ابن قولويه قمى، مرتضويه، نجف اشرف، 1356.

ص: 118

31. گفتارهاى معنوى، شهيد مرتضى مطهرى، صدرا، تهران، چاپ چهاردهم، 1373.

32. لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا.

33. مجمع البحرين، شيخ فخر الدين طريحى، تحقيق: احمد حسينى، انتشارات ايران، تهران، 1375.

34. مستدرك الوسائل، محدث ميرزا حسين نورى، مؤسسة آل البيت، قم، 1408 ق.

35. معارف و معاريف، سيدمصطفى حسينى دشتى، مؤلف، چاپ دوم، 1376.

36. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى.

37. مفاتيح نوين، مكارم شيرازى و همكاران(احمد قدسى و سعيد داودى)، مدرسة الإمام على بن ابى طالب عليه السلام، چاپ ششم، 1386.

38. مفتاح الفلاح، شيخ بهايى، دارالأضواء، بيروت، 1405 ق.

39. مفردات الفاظ القرآن الكريم، راغب الأصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، طليعةالنور، چاپ الأولى، بى جا، 1426 ق.

40. مقدّمه اى بر جهان بينى اسلامى(جهان بينى توحيدى)، شهيد مرتضى مطهرى، صدرا، تهران، چاپ ششم، 1372.

41. المنجد فى اللغة، لويس معلوف، انتشارات اسلام، چاپ سوم، 1383.

42. نهج الحياة(فرهنگ سخنان فاطمه عليها السلام)، محمد دشتى، مؤسسه تحقيقاتى اميرالمؤمنين عليه السلام، قم، 1372.

43. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى، مؤسسه آل البيت، قم، 29 جلدى، 1409 ق.

44. يادداشت هاى استاد مرتضى مطهرى، صدرا، تهران، چاپ دوم، 1383.

ص: 119

ص: 120

مى باشد. (1) همچنين زاير با نوعى اميدوارى به سوى زيارت شونده مى رود و در صدد است بر اثر ارتباطى معنوى، يا از بار گناهان و خطاهاى خود كم كند، يا آن كه با اين حضور روحانى از گرفتارى هاى خويش بكاهد. در هر حال زاير در اين برنامه با بركت و معنوى يك نوع ترقى و تعالى را طالب است و مى خواهد ظرفيت هاى خويش را به سوى خوبى ها و خصلت هاى ارزنده ارتقا دهد. (2) زيارت معصومين در حال حيات يا پس از شهادت تفاوتى ندارد؛ چنانچه قرآن مى فرمايد: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الّذينَ قتلوا فى سَبيلِ اللَّه امْواتاً بَلْ احْياءٌ عِنْدَ رَبَّهُمْ يُرْزَقونَ» (3)

و كسانى را كه در راه خدا كشته شده اند مرده مپنداريد، بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى خورند.

مقصود اصلى زيارت اين است كه انسان مسلمان و معتقد، به مشاهد متبرك و بقاع مقدس برود و با تكيه بر متون مأثور و مستند كه از اهل بيت رسيده است با مقام معصومين يا اولاد آنان ارتباط قلبى و معنوى برقرار كند، امّا گاهى اين اتصال روحانى از راه دور برقرار مى گردد. در اعمال عبادى سياسى حج نيز خانه خدا طى اعمال خاصى توسط حاجيان زيارت مى شود.

علاوه بر اين، زيارت قبور مؤمنين و مؤمنات نيز در اين مقوله مى گنجد كه استحباب آن در منابع روايى مورد سفارش و تأكيد قرار گرفته است و فوايد اخلاقى و مزاياى عبرت انگيزى دارد. نوع ديگر زيارت، ديدار مؤمنان در حال زنده بودنشان، هنگام سلامتى يا بيمارى است كه از جمله آداب مهم دينى و اجتماعى است و در احاديث معتبر به آن تأكيد شده و پاداش هاى فراوانى براى اين عمل خير بيان گرديده است، زيارت برادران دينى نيز آدابى دارد و بايد براى ميزبان تكلّف و زحمت به

ص: 121

وجود نياورد، ميزبان بايد به استقبال زيارت كننده بيايد و در تكريم او بكوشد و در حد توان از وى پذيرايى كند. (1) گاهى ديدار با مشاهير و علما و شخصيت هاى برجسته دينى نيز مفهوم زيارت را در ذهن متبادر مى كند. (2)

ص: 122

زيارت عاشورا نيز شهرت فراوانى دارند. در كتاب هايى چون كامل الزيارات ابن قولويه، مصباح المتهجد شيخ محمّد بن جعفر مشهدى، مهج الدعوات ابن طاووس، المزار الكبير شيخ محمّدبن بهايى، تحفة الزائر علامه مجلسى و نيز مصباح المنير و مفاتيح الجنان، متون زيارتى متعددى درج گرديده است. (1)

ص: 123

الرسول لوجدوا اللَّه تواباً رحيماً» (1)

هنگامى كه به خود ستم مى كردند(اى پيامبر) نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى نمودند و پيامبر هم برايشان استغفار مى كرد،(پس) خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند. اين آيه با صراحت مى گويد: پيامبر را مى توان به درگاه خدا شفيع قرار داد و توسط او رحمت و مغفرت الهى را جلب كرد.

همچنين از اين كلام وحى بر مى آيد كه توسّل جستن به پيامبر و امام، شرك نمى باشد و رواست. و در زيارت ها مؤمنين از مقام معصوم مى خواهند براى قبول توبه آنان در پيشگاه خداوند واسطه باشند و نيز از منزلت معنوى ائمه براى مغفرت و بخشش خطاهاى خود استفاده مى كنند. نورالدين فرزند سمهودى از سبكى نقل مى كند: اين آيه علاوه بر اين كه به طلب استغفار نزد پيامبر تأكيد دارد مُبَيّن آن است كه چنين حالتى با رحلت آن حضرت قطع نمى گردد. وى اضافه مى كند: با اين وصف مى توان بر كنار مرقد آن حضرت از پيشگاه حق تعالى، طلب استغفار كرد. (2) قرآن مى فرمايد: «ذَ لِكَ وَ مَن يُعَظّمْ حُرُمتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ ... (3)

و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ دارد برايش نزد پروردگار بهتر است. روشن است كه منظور از «حرمات» در اين آيه اشاره به اعمال و مناسك حج است، اما در منابع تفسيرى و تاريخى اهل سنت و شيعه مراعات احترام و تكريم مقام نبى اكرم صلى الله عليه و آله جزء حرمات الهى است و هر گونه تعدى به اين حريم مقدس در ايمان و تقواى آدمى خلل ايجاد مى كند، چرا كه آيه ديگرى مى فرمايد: «ذَ لِكَ وَ مَن يُعَظّمْ شَعلِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ» (4)

و نيز قرآن تأكيد مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ و لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِى الدُّنْيَا وَ الْأَخِرَةِ» (5)

و نيز خداوند فرموده است: «وَأَذَ نٌ مّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ى إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجّ

ص: 124

الأْكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِى ءٌ مّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ». (1)

طبيعى است وقتى چنين حرمتى براى رسول اكرم صلى الله عليه و آله اثبات گرديد، تكريم شئونات اهل بيت عليهم السلام او نيز ملازم و مقرون با آن است، چرا كه قرآن مى فرمايد: «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهّرَكُمْ تَطْهِيرًا» (2)

و نيز آيه مودّت دليلى براى چنين ادعايى است: «قُل لَّآأَسَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى». (3)

و مگر نه اين است كه طبق قول پروردگار، خداوند و فرشتگان بر پيامبر درود مى فرستند و از مؤمنان خواسته شده است چنين كنند: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَللِكَتَهُ و يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىّ يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيْهِ وَ سَلّمُواْ تَسْلِيمًا»

(4) در منابع مستند روايى آمده است كه خداوند به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مقام و فضلى داده كه اين ويژگى به ديگر پيامبران اختصاص داده نشده است، از جمله آن كه خداوند در قرآن بر نوح، ابراهيم، موسى و هارون عليهم السلام درود مى فرستد: «سَلمٌ عَلَى نُوحٍ فِى الْعلَمِينَ»، (5) «سَلمٌ عَلَى إِبْرَ هِيمَ»، (6) «سَلمٌ عَلَى مُوسَى وَ هرُونَ». (7)

در اين آيات به خاندان نوح، ابراهيم، موسى و هارون درود فرستاده نشده، امّا در روايت معتبرى آمده است منظور از يس، رسول اكرم صلى الله عليه و آله است و «سَلمٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ» (8)

يعنى درود بر خاندان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله. اين حديث را حضرت امام رضا عليه السلام در يك اجتماع بزرگى كه مأمون و عده اى از دانشمندان عراق و خراسان حضور داشتند نقل كرده اند. (9) سيوطى در تفسير خويش ذيل آيه: «فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ» (10)

گفته است: وقتى پيامبر اين آيه را تلاوت فرمود، مردى از جاى برخاست و پرسيد:

منظور كدام خانه هاست. رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: بيوت انبياست. و چون آن مرد پرسيد:

ص: 125

آيا مصداق آن بيت، خانه حضرت على عليه السلام و فاطمه است، پيامبر فرمود: آرى، از افضل آنهاست و بر حرمت آن تأكيد فرمود و افزود: رعايت احترام آن همان است كه خداوند به آن امر كرده است. (1) و نيز ابو سعيد خدرى گفته است: رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: حُرُمات الهى سه تاست، حرمت اسلام، حرمت من و حرمت عترت من. (2)

ص: 126

باشد، بر خداى سبحان سزاوار است كه من در روز قيامت شفيع او باشم، غزالى كه اين روايت ها را در كتابش آورده است، در آن هنگام از بزرگان اهل سنت بوده، ولى بعد به مذهب اهل بيت مشرّف گرديده است، او در همان زمان و قبل از شيعه شدن در اثر معروفش نوشته است: يكى از آداب حج اين است كه به مدينه بروى و مرقد پيامبر را زيارت كنى و اين زيارتنامه را بخوانى. و سپس متن زيارتى را آورده و افزوده است:

مستحب مى باشد كه به قبرستان بقيع رفته و قبر چهار امام را زيارت كنى. (1) امام صادق عليه السلام از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل نموده است: كسى كه براى زيارت خانه خدا به مكه برود و مرا در مدينه زيارت نكند، در قيامت به او اعتنايى نمى كنم(او را مشمول شفاعت خود قرار نمى دهم.) (2) رسول اكرم صلى الله عليه و آله خطاب به حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

آنان كه قبور شما را زيارت كنند مانند كسانى هستند كه بعد از حج واجب، هفتاد حج به جاى آورده باشند و به هنگام بازگشت از زيارت شما همانند روزى هستند كه از مادر متولد شده اند و از گناهان پاك مى گردند. اى على دوستانت را بشارت باد به نعمت هايى كه چشمى نديده، گوشى نشنيده و بر قلب بشرى خطور نكرده است، ولى افراد فرومايه زايران قبر شما را نكوهش مى كنند؛ گويى به گناه و عمل ناشايستى دست يازيده اند، آنها بدترين امّت من هستند، شفاعت من به آنان نمى رسد و در كنار حوض كوثر بر من وارد نمى گردند. (3) رسول اكرم صلى الله عليه و آله تأكيد نموده است: زيارت اهل قبور عموماً تذكرى براى آخرت و موجب زهد ورزى در دنياست، قلب را رقت مى دهد و اشك را جارى مى سازد. آن حضرت فرمود: قبور مُردگان خود را زيارت كنيد و بر آنان سلام بفرستيد كه ياد آنها مايه پند شماست. و نيز فرمود: هر كس هر جمعه قبر پدر و مادر خود يا يكى از آنان را زيارت كند، خداوند او را مورد آمرزش قرار مى دهد و در شمار كسانى خواهد بود كه

ص: 127

درباره والدين خود نيكى و وظيفه فرزندى را ادا كرده باشد. (1)

ص: 128

بارگاه امام حسين عليه السلام در كربلا به سر مى برد و هر روز زيارت عاشوراى معروفه را با صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن مى خواند. (1) وحيد بهبهانى زمانى كه براى زيارت به حرم سيدالشهدا مشرّف مى شد، اوّل آستان كفش كن آن جناب را مى بوسيد، روى و محاسن خويش را بدان مى ماليد، پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب، به اندرون حرم مشرّف مى شد و زيارت مى كرد. (2) شهيد قدوسى مى گفت: علامه طباطبايى در ايام محرم و صفر خواندن زيارت عاشورا را ترك نمى كرد و به زيارت جامعه هم اهتمام داشت و معتقد بود از نسخه اى معتمد استفاده كند. (3) شهيد قدوسى خود نيز به اين امور تقيّد زيادى داشت. شهيد مصطفى خمينى هر سال به مناسب هايى از جمله در روزهاى نيمه شعبان، عرفه، اربعين، اول و نيمه رجب كه مردم از نجف به كربلا مى رفتند، با پاى پياده به اين مكان مقدس مى رفت، و گاهى مى شد كه بر پايش تاول هايى مى زد و از آنها خون به راه مى افتاد و كاملًا مجروح مى شد، ولى باز هم براى زيارت با پاى پياده مصمم بود. (4) مرحوم ميرزا حسين نورى صاحب مستدرك الوسائل هم اين گونه بود. و اصولًا پياده روى از نجف به كربلا در دوران شيخ انصارى متداول بود ولى پس از چندى ترك شد.

مرحوم نورى چون وضع را بدين منوال ديد، بدين شيوه شايسته همت گماشت و به آن ملتزم گرديد و در عيد اضحى براى حمل اثاث و بار سفر حيوان كرايه مى كرد، ولى خود و يارانش پياده راه مى رفتند و چون دچار ضعف مزاج گرديد اين مسير را در سه شب طى مى كرد. (5) ملاصدرا عالم عرفانى و فلسفى بود، گاه از اين ديار به قم مى آمد و ضمن زيارت

ص: 129

بارگاه حضرت فاطمه معصومه، از روح مقدس آن بانو براى رفع معضلات علمى و اجتماعى استمداد مى جست. (1) البته از اين نمونه ها در سيره علما بسيار زياد است و ما به همين مقدار بسنده مى كنيم.

ص: 130

ص: 131

انسانى كامل يك نوع ارتباط قلبى برقرار كند و از اين رهگذر در يك حالت آرام بخش و نويد دهنده، قادر است با امام درد دل كند، گرفتارى ها و نا بسامانى هاى خود را نزد او مطرح نمايد و با زبان سر و دل با او به گفت وگو بنشيند و با زمزمه كردن با او به زيباترين گويش عاطفى سخن گويد. و به دليل آن معرفتى كه در اين مكان ها احساس مى گردد و بر آن فضاى روحانى حاكم است، زايران به قدر ظرفيت هايى كه دارند مى توانند از سرچشمه زلال معارف ناب خاندان عترت بهره مند شوند.

مكان هاى زيارتى، پناهگاه امنى براى بندگانى هستند كه مى خواهند به درگاه حق تعالى استغفار كنند، تضرع نمايند و ميثاق خويش را با خداى خود تجديد كنند، قلب زاير همچون لامپى با يك منبع توليد كننده انرژى، چنان ارتباط برقرار مى كند كه نوعى انس معنوى با بوستان ملكوتى در خود احساس كرده و بدين گونه از تاريكى هاى خلاف و گناه فاصله مى گيرد و صفحه دل را براى تابش نور حق مهيّا مى كند، در اخلاق و رفتار خود تجديد نظر كرده، محاسباتى در زندگى خود انجام مى دهد و موازين شرع مقدّس را بيش از گذشته رعايت مى كند. راستى كجا بهتر از اين فضاهاست كه در آنها آدمى متوجه آخرت مى گردد، به خود مى آيد، پوسته هاى غفلت و نسيان را دور مى ريزد و خود را براى اعمال صالح و تقويت ايمان و پارسايى آماده تر مى بيند:

در بارگهت به صد اميد آمده ام با موى سيه رفته سپيد آمده ام

ص: 132

مى خواند خسته نمى شود، بلكه چشمه هاى شوق، صفا و معرفت در اعماق روح و ذهنش به جوشش در مى آيد و هر چه بيشتر در اين نوشته هاى نورانى دقت نمايد، معانى و نكات لطيف ترى را به دست مى آورد؛ گويى در اقيانوسى از حكمت و فضيلت غوّاصى مى كند و مشغول به دست آوردن مرواريدها و گوهرهاى گرانبها مى باشد.

نقش پرورشى و هدايتى اين گونه متن هاى مقدس براى شخص زاير بسيار قابل توجه و در خور تعمق و بررسى است، چرا كه در زيارات معتبر مباحث اعتقادى، امامت و ولايت و ارتباط آن با توحيد به شيوه اى محكم و متين مطرح مى شود، كه اوّلين ثمرات آن، اين است كه زندگى انسان را هدف دار و جهت دار مى نمايد و در قلب و روح او نوعى اطمينان، آرامش و اميدوارى ايجاد مى كند. اين كه زاير در چنين مكان هاى منوّرى به درگاه خداوند التماس مى كند تا به اذن الهى آن وجودهاى مقدس برايش شفاعت كنند و يا از خداوند مى خواهد كه شفاعت اين پاكان را شامل حال او كند او به رحمت الهى اميدوارتر مى گردد. و اين ويژگى است كه مسلمين و مؤمنين زاير را از غم هاى جانكاه، نگرانى هاى فرساينده و آشفتگى هاى روانى مى رهاند.

زيارت هم به عنوان دعا و سخن گفتن با معبود است، اما به طور غير مستقيم و با واسطه انسان كامل و از اين روى مى تواند درهاى رحمت الهى را به سوى زاير بگشايد. در هنگام زيارت افراد احساس مى كنند در فضايى ملكوتى اوج گرفته اند و فيوضات ربّانى از هر سو به طرف آنان جارى است. سنّت مسافرت براى زيارت و نيز برنامه هاى گوناگون زيارتى از چنان غناى فكرى و فرهنگى و بركات فراوان معنوى و حتى مادى برخوردار است كه در طول زمان نه تنها كهنه و فرسوده نشده، بلكه با كنار رفتن حجاب هاى جهل، غفلت و خرافات، مفاهيم والاى آنها روز به روز روشن تر، رساتر و كامل تر شده است.

اعتقاد به اين مسأله اختصاص به شيعه نداشته و در گذشته در انجام اين اعمال

ص: 133

مستحبى تفاوتى بين شيعيان و اهل سنت نبوده است، زيرا همه مسلمانان به زيارت مرقد معصومين و افرادى از خاندان آنان مى شتافته اند، اما متأسفانه از زمان پيدايش فرقه گمراه كننده وهابيت، عليه اين سنت نيكو و مصداق بارز شعاير الهى تبليغات منفى گسترده اى راه اندازى شد و برخى افراد كم بهره از خرد و منطق فريب شايعات اين گروه منحط را خورده و تصور كرده اند كه زيارت از مسايل مختص به شيعه است و نا دانسته و گاهى هم مغرضانه آن را مورد هجوم تبليغات مسموم خود قرار داده اند و مسلمانان را از مزاياى فراوان يك برنامه تربيتى و رشد دهنده محروم كرده اند.

به قول ابن سينا وقتى به زيارت اهل قبور مى رويم، چون روح زيارت شونده فارق از دنيا و ماده است، مى تواند بر زاير اثرات زيادى بگذارد و خيرات و بركات بسيارى را براى وى به ارمغان آورد و مزاجش را به سوى خوبى ها و فضايل راغب تر سازد. (1) شيخ شهاب الدين سهروردى هم تأكيد مى نمايد وقتى اهل سلوك معنوى با خلوص نيت و نوعى استقامت و بردبارى درب بيوت نورانى را مى كوبند، فرشتگان با هداياى آسمانى از آنان پذيرايى مى كنند و بديهى است نفوس كاملى كه در مراتب معرفتى ترقى كرده اند، با انوار و اشراق هاى خود نفس هاى ناقص را به فيض مى رسانند. (2) فخر الدين رازى مى گويد: وقتى انسان در كنار قبرى حاضر مى گردد، روح زاير با آن تربت ارتباط برقرار مى كند و چون روح فرد در گذشته با آن خاك در اتصال است، در اين هنگام اين دو روح يكديگر را ملاقات كرده و مثل دو آيينه در برابر هم قرار مى گيرند و تابش هر كدام به ديگرى سرايت مى كند و معارف و مكارم هر كدام به فرد ديگر مى رسد. (3)

ص: 134

عرفا، عالمان و اهل حكمت معتقدند هيچ چيزى براى دل هاى غافل مفيدتر از زيارت اهل قبور نمى باشد، دل هايى كه به زنگار دنيا آلوده شده اند و از مكارم معنوى فاصله گرفته اند، با حضور در اين مكان ها موعظه مى شوند، عبرت مى گيرند و با مشاهده امور در گذشتگان بسيارى از امراض اخلاقى آنان، چون حسد، طمع، حرص و آرزوهاى دراز دنيايى معالجه مى گردد. آدمى با زيارت اهل قبور از خواب غفلت بيدار مى شود، فريب دنيا را نمى خورد و متوجه مى شود از امكانات اين سراى فانى بايد سرمايه اى براى آخرت خود تدارك ببيند. ياد مرگ در اين مواقع در دل انسان زنده مى شود و اين پديده آرزوهاى غير الهى را كوتاه مى كند، قساوت دل بر اثر اين برنامه بر طرف مى گردد. حضرت على عليه السلام پس از تلاوت آيه «أَلْهَلكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ» (1)

فرمود: شگفتا! چه مقصد بسيار دورى و چه زيارت كنندگان بى خبرى و چه كار دشوار و مرگبارى. (2) وقتى انسان قبرى را مشاهده مى كند به ياد احوال در گذشته مى افتد و متوجه مى شود صاحب آن مدتى در اين دنيا زيسته و اكنون بدنش اسير خاك شده و روحش در عالم برزخ است، اين تفكر توأم با يك بيدارى بوده و مانع دنيا زدگى و عافيت طلبى او مى شود. همچنين وقتى آدمى مشاهده مى كند مردم به مرقد يك انسان برجسته، پاك و پارسا اقبال فراوانى نشان مى دهند و مقام او را تكريم كرده و به او توسل جُسته و نذر و نياز برايش اختصاص مى دهند و بر عكس به مردگان دنيا طلب و دور از معنويت هيچ رغبتى نشان نمى دهند، مى فهمد خوب زيستن و درست زندگى كردن، حتى در زندگى دنيايى اثر دارد، چه رسد به سراى جاويد، به همين دليل در ديندارى و پروا پيشگى اهتمام مى ورزد و از تشريفات دنيايى روى گردان مى شود و اين روند در خودسازى و رهايى وى از خسران آشكار بسيار مؤثّر است. (3)

ص: 135

ص: 136

ص: 137

زيارت جامعه درباره پيشوايان معصوم و انسان هاى كامل آمده است: «خلقكم اللَّه أنواراً فجعلكم بعرشه محدقين» خداوند شما را از نورهايى آفريد كه گرد عرش او حلقه زده بوديد، در همان زيارت مى خوانيم: «و أنتم نور الأخيار و هداة الأبرار» شما نور خوبان و هدايت كننده نيكوكاران هستيد. اين نور در خانه هايى است كه اهل آن هر صبح و شام و هر لحظه خدا را تسبيح مى گويند، اين مكان ها مركز ياد خداست و حقايق و معارف اسلام از آنها نشر مى يابد و در يك معناى گسترده مساجد، خانه هاى انبيا و اوليا، شامل اين آيه هستند. امام باقر عليه السلام فرمود:

«هى بيوت الأنبياء و بيت على منها» (1)

يعنى اين آيه به خانه پيامبران اشاره دارد و بيت حضرت على عليه السلام هم در اين زمره محسوب مى گردد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز مصداقش را خانه هاى فرستادگان الهى معرفى كرد و خانه حضرت على عليه السلام و فاطمه زهرا عليها السلام را از برترين اين بيوت دانست. (2) امام باقر عليه السلام با قتاده(فقيه اهل بصره) گفت وگويى داشت. وى از حضور در مجلس امام و ابهت خاص آن حضرت اظهار شگفتى كرد، امام به وى فرمود: مى دانى كجا نشسته اى؟ در برابر همان ها كه خداوند درباره آنها فرموده است: «فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ ...»، سپس فرمود: تو آن هستى كه گفتى(فقيه اهل بصره) و ما اين هستيم كه قرآن معرفى مى نمايد. قتاده در جواب گفت: راست گفتى فدايت شوم، به خدا سوگند منظور آيه خانه هاى سنگى و گلى نمى باشد(بلكه هدف خانه هاى وحى و ايمان و هدايت است.) (3) مشاهد ائمه هدى همان مكان هايى است كه در آنها كسانى آرميده اند كه وجودشان يك پارچه ذكر، عبادت و توحيد بوده و هدفى جز تقوا و پارسايى و تقرب به خداوند نداشته اند و نيز در اين مكان ها مردم زاير خدا را عبادت مى كنند، خدا را ياد مى نمايند و آنان كه لياقت دارند هدايت مى شوند، پس اذن دخول براى چنين اماكنى كه مخصوص انسان كامل است ضرورت دارد.

ص: 138

ص: 139

مزاحمت فراهم نكند و از هياهو و سر و صداى آزار دهنده در حضور اين جايگاه معنوى بپرهيزد. قرآن مى فرمايد: «يأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَاتَرْفَعُواْ أَصْوَ تَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىّ وَ لَاتَجْهَرُواْ لَهُ و بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْملُكُمْ وَ أَنتُمْ لَاتَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَ تَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْللِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌعَظِيمٌ» (1)

: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، صداى خود را از صوت پيامبر بلندتر مكنيد، چنان كه با يكديگر بلند سخن مى گوييد، با او به آواز بلند سخن مگوييد كه اعمالتان ناچيز شود و آگاه نشويد. كسانى كه نزد پيامبر صداى خود را پايين مى آورند همان هايند كه خداوند دل هاى آنان را به تقوا آزموده است، براى آنهاست آمرزش و اجر بسيار. بنابراين در هنگام انجام اعمال اسلامى بايد ادب و احترام رعايت گردد و اگر بلند كردن صدا در كنار مرقد پيامبر و ائمه نوعى هتك و بى احترامى باشد، بدون شك جايز نمى باشد، مگر اين كه به صورت اذان نماز، تلاوت قرآن يا ايراد خطابه و امثال آن باشد.

در حديثى از امام باقر عليه السلام درباره ماجراى دفن امام حسن مجتبى عليه السلام و ممانعتى كه در خصوص دفن آن حضرت به عمل آمد و سر و صداهايى كه بلند شد، آمده است:

حضرت امام حسين عليه السلام اين آيه را تلاوت و به آن استدلال فرمود و از رسول اكرم صلى الله عليه و آله اين جمله را نقل نمود كه فرمود: «ان اللَّه حرم من المؤمنين امواتاً ما حرم منهم احياء»:

خداوند آنچه را از مؤمنان در حال حيات تحريم كرده، در حال مرگشان نيز تحريم كرده است. (2) حتى برخى مفسران آيات مورد بحث را توسعه داده و گفته اند: در مراحل پايين تر يعنى نزد علما و رهبران فكرى و اخلاقى بايد مسلمانان آداب را رعايت كنند و البته در برابر امامان معصوم اين مسأله روشن تر است. يكى از ياران با حالت جنابت

ص: 140

خدمت يكى از ائمه رسيد، آن حضرت بدون مقدّمه فرمود: آيا نمى دانى سزاوار نيست با حالت جُنُب وارد بيوت پيامبران شوى!؟ (1) 18. ترك امور بيهوده و لغو و پرهيز از گفت وگوهاى بى جا و سخنان نامناسب.

19. سلام دادن به هنگام مشاهده مرقد مطهر به اين گونه: «السلام عليكم يا اهل بيت النبوة». (2) 20. وارد شدن به حرم با پاى راست و بيرون آمدن از حرم با پاى چپ.

21. خواندن زيارت در حال ايستاده و رو به حضرت و پشت به قبله. (3) 22. در نظر گرفتن بستگان و دوستان هنگام زيارت و دعا. (4) 23. در هنگام اعمال زيارتى چون بوسيدن ضريح و ساير مسايل به ديگران فشار نياورد، حقوق زايران ديگر را ضايع نكند و مراقب چشم و نگاه هاى خود باشد.

24. هنگام فراغت از زيارت، از مقام مقدس معصومِ زيارت شونده شفاعت طلب كند و از خداوند بخواهد براى دفعات بعدى چنين توفيقى را نصيب او كند. (5)

ص: 141

ص: 142

دليل فرو رفتن در خواب غفلت و غافل شدن از خويشتن اصيل، از برطرف كردن نقص ها و گرايش به كمالات عاجز باشد و براى انكسار درونى و زنگارهايى كه قلبش را دچار كدورت كرده فكرى نكند. زاير خود را به ميزان حق عرضه مى كند و توسط مقام معنوى امام توانايى خود را در معرض محك قرار مى دهد. او در برابر انسانى كامل، تنديس عصمت، فضيلت و جلوه اى از نور الهى و مشعلى از فيض ربانى، تجسمى از عبوديت، اخلاص و ايمان قرار مى گيرد و حال كسى كه از اين پرتو افشانى ها حداكثر استفاده را نكند، مثل اين است كه انوار فراوانى به جسمى بتابد، ولى تيرگى و تاريكى و سياهى هاى درونى آن به قدرى زياد است كه نمى تواند اين تابش معنوى را از خود عبور دهد.

چقدر غافل اند آنهايى كه زحمت پيمودن رنج سفرهاى طولانى را تحمل مى كنند و به اوج قلّه معرفت دست مى يابند، امّا صرفاً وجود فيزيكى شان اين مسير را در نورديده است و وجود راستين آنان همچنان در درهّ هاى جهل و غفلت آرميده اند و در مرداب ضلالت و باتلاق گمراهى فرو افتاده اند، در دام ابليس و قَفَس نَفْس گرفتارند و با وجود اين عروج معنوى، در بيابان بى ايمانى سقوط كرده اند.

پس بايد در بارگاه نور و ايمان انسان هاى وارسته، به محاسبه و سنجش خود بپردازيم، فرازها را فروزان و فرودها را هموار سازيم و براى زدودن غبارهاى خطا و لغزش اقدام كنيم و اين است معناى اصلى زيارت و الّا اگر صدها بار هم به زيارت برويم و اين ارزيابى فكرى و معنوى را در برنامه خود قرار ندهيم، در موجى از غفلت و جهالت گرفتار شده ايم و بدين گونه خود را از فيض مكرّر امام بى بهره ساخته ايم.

ص: 143

اعمال هستند، مقلّب احوال هم مى باشند، البته اين ويژگى در درجه اوّل مختص ذات پاك خداوند است، ولى پروردگار متعال چنين امتيازى را به ولىّ خويش اعطا مى نمايد تا او بتواند دل ها را دگرگون كند. در منابع روايى تأكيد شده است و متون زيارتى هم بر اين واقعيت اصرار مى ورزد كه زاير پس از زيارت بايد با قبل از آن فرق داشته باشد و اصولًا يكى از تقاضاهاى زيارت كننده بايد اين باشد كه امام با قدرت معنوى خود، وى را از انجماد روحى، تصلّب فكرى و ايستايى و ركود كه فضيلت سوز است برهاند.

نمونه هاى زيادى بوده اند كه با كوله بارى از گناه و عصيان به اين بارگاه هاى مبارك روى آورده اند و با توجهى خالصانه، التماس و تضرّعى صادقانه از پيشگاه پاكان و نيكان تقاضا كرده اند، آنان را از اين وضع مرارت بار و جاهليت زدگى و پريشانى فكرى نجات دهد، كه خواسته آنان اجابت گرديده و به ندامت رسيده اند و سرطان ايمان و تقوا را از ذهن خويش دور ساخته اند و اجازه نداده اند بعد از فيض حضور در اين گلستان با طراوت پيچك هاى گناه و انحراف و علف هاى هرز و خطرناك از رويش و شكوفايى آنان جلوگيرى كند. زيارت هم مى تواند چون آتشى سوزان تمام ناخالصى ها را بسوزاند و هم چون چشمه اى مصفا بر شعله هاى گناه ريخته شود و آنها را براى هميشه خاموش سازد.

ص: 144

شخصى كه بار سفر براى زيارت بر بسته و عزم خويش را جزم نموده تا مشهدى مطهر را زيارت كند. بايد در تمام برنامه هاى مسافرتى و ايام اقامت در جوار بارگاه امام همت و تلاشش زيارت باشد و محور تمامى تكاپوهاى او اين موضوع قرار گيرد، نه اين كه دائم در حرم باشد، بلكه به هر جاى شهر كه مى رود، و در ارتباطها، تصميم گيرى ها اصل ماجرا و حكمت زيارت را در نظر بياورد. بداند كه امام ناظر بر اعمال و رفتارش مى باشد و پيروى از فرامين آن حضرت بر هر كار ديگرى مقدم است. در پارك ها، مراكز تفريحى، بازار و مراكز تجارتى، زمينه هاى خلاف فراهم مى گردد، پس به خود اجازه ندهد چنين عفونت هايى را سدّ راه معنوى خويش كند.

بايد براى زيارت حسابى ويژه بگشايد و حتى از سرگرمى هاى غفلت آور كه مانع رسيدن به هدف اصلى است پرهيز نمايد.

اگر آداب و شرايط زيارت رعايت نگردد، ما اگر چه حضور فيزيكى در جوار آستانى با بركت را داريم، ولى از نظر فكرى و قلبى غايب هستيم و اين سنّت پسنديده به عملى بدون روح و گشت و گذارى تفنّنى و ديدن ديوارها، گچ برى ها، مقرنس ها، كاشى كارى ها، چراغ ها، لوسترها و رفت و آمد مردم تبديل مى شود. اگر چه در ادب ظاهرى، زاير بايد غسل كند، وضو سازد و خود را خوشبو نمايد و لباس پاكيزه بر تن كند، امّا آمادگى روحى و صفاى دل براى ديدار با چنين شخصيتى مقدّس و كسب فيض از حضورش ضرورت افزون ترى دارد. قصد قربت و پيروى از موازين شرعى، اجتناب از خود نمايى، تفنّن و گرايش هاى نفسانى، بايد اصل برنامه زاير باشد. ديده ها بايد از نگريستن هاى معصيت زا و مخرّب اعراض كنند كه چشم آلوده قادر نخواهد بود نور و ملكوت را ملاقات كند. به قول حافظ:

چشم آلوده نظر از رُخ جانان دور است بر رُخ او نظر از آينه پاك انداز

ص: 145

ص: 146

و ضلالت ها اعراض از ذكر خداست.

سازندگى زيارت وقتى محقّق مى گردد كه تقرب به حق و عبودت در آن جلوه اى برجسته داشته باشد و اصولًا مقام و منزلتى كه ائمه هدى نزد خداى متعال به دست آورده اند به بركت بندگى آنان در برابر پروردگار متعال است و ما وقتى مى خواهيم سلام نماز را به جاى آوريم، اوّل در مورد خاتم پيامبران و برگزيده انبياى الهى لفظ «عبده» را به كار مى بريم و سپس مى گوييم «و رسوله». زاير بايد مراقب باشد كه از چنين مسيرى خارج نشود و براى رسيدن به مقاصد و اميال خويش و نيز حلّ مشكلات نبايد دستگاهى جداى از يكتا پرستى در ذهن خود ترسيم نمايد. يكى از افكار خطرناك كه آفت بزرگى براى زيارت است، اين مى باشد كه هر كارى با قيافه خوب و معيار حق، ثواب دارد؛ اگر چه روح پاك آن معصوم از اين حركت بيزار باشد و خاطر مباركش را برنجاند. دستگاه ائمه اطهار جداى از توحيد و عبوديت نمى باشد و هيچ گاه معصومين در عرض قدرت الهى قرار نمى گيرند، بلكه آن وجودهاى مقدّس از پرتو مشكات الهى نور گرفته اند و به بركت مصباح منير پروردگار مظهر لطف و رحمت حق تعالى هستند. اين نكته اعتقادى آموزه اى رفيع است كه خود ائمه بر آن تأكيد داشته اند، هيچ گاه بزرگان شيعه نخواسته اند همچون تفكرات زردشتى ها ثنويت را ترويج كنند. آنان همواره از عقايد شرك آميز كه برخى مكاتب و فرق به ترويج آنها مبادرت مى ورزند، نفرت خود را اعلام كرده اند.

پرهيز از امور وهن انگيز و خرافى و آغشته به بدعت بايد در دستور كار زاير باشد، چه بسا افرادى كه در جوار بارگاه امام به روح مقدس آن حضرت درود مى فرستند، اما از لحاظ فكر و باور در صف كسانى قرار مى گيرند كه ائمه از آنان بيزارند.

تأييد اهل تقوا و پويندگان مسير حق اگر چه مفيد و اثر بخش است، ولى كافى نمى باشد و آدمى را در رديف اهل سعادت قرار نمى دهد و چنين افرادى كه صرفاً با لسان از خوبى ها سخن مى گويند و يا به دفاع از ابرار در لفظ بسنده مى كنند، از جرگه

ص: 147

بدكاران بيرون نمى روند، مگر آن كه به اعمال صالح، ذكر، عبادت و اجتناب از منكرات روى آورند. امكان ندارد كسى با دورى از خدا و ناديده گرفتن موازين شرع مقدس كه ائمه هدى براى حفظ و حراست و ترويج آنها اهتمام ورزيده اند و حتى در اين راه به شهادت رسيده اند، به امام نزديك گردد و با خشم پروردگار امام را خشنود سازد.

برخى با وجود چنين سرمايه هاى ارزشمند دينى، دستگاهى در مقابل حرام و حلال و ثواب و عقاب پروردگار به راه انداخته اند. واى بر حال زايرى كه در اقامه نماز قصور ورزد و كاهلى كند و به دستورات قرآنى، سنت محمّدى و فرهنگ عترت پيامبر بى اعتنا باشد، حقوق مردم را رعايت نكند و مرتكب امور ناروا گردد و آن گاه دل خود را به اين خوش كند كه بله من زاير مثلًا امام رضا عليه السلام هستم، چندين بار مشرف شده ام، زيارت كربلا نصيبم گرديده و عتبات ائمه را بوسيده ام. بايد از اين فرد پرسيد تو چگونه خود را در زمره زوّار ائمه قرار داده اى در حالى كه نه اعمال صالح امام و نصايح او را خوش مى دارى و نه حضرت از كارنامه اعمالت راضى است. امام حامى راستى و درستى است، اما تو در ارتباط با مردم، معاملات و مانند آنها به دروغ، تزوير و كم فروشى روى مى آورى. او امانت دار بوده تو خيانت مى كنى. او دائم در حال نماز، دعا، استغفار، ذكر، تلاوت قرآن، رسيدگى به امور مردم، حمايت از نيكان و صالحان و مبارزه با متجاوزين و ستم كاران بوده و در راه خدا از بذل هر چه داشته دريغ ننموده است، ولى تو به خلاف ها و نارواها راغب ترى.

البته زايرى كه مقام امامت را به درستى مى شناسد، گرفتار اين انحرافات و خسران هاى آشكار نمى گردد و براى وجود مبارك امام در مقابل دستگاه خداوند حسابى جداگانه باز نمى كند و به خوبى واقف است كه رفعت، عظمت و ابهت امام بر پايه عبوديت، تقوا و مكارم اخلاقى استوار است و جز از اين راه نمى توان از فيض امام بهره گرفت.

ص: 148

همچنين زاير راستين هيچ گاه اعمال صالح، سنت هاى درست و مبتنى بر روايات ائمه را با خرافات، ترشحات فكرى و ذهنى افراد منحرف و عقيده هاى مخلوط به عُقده نمى آميزد. زيارت بايد ناب و خالصانه با همان آداب و موازينى كه در منابع روايى و كتب معتبر حديث آمده است انجام گردد.

زيارت مصداق بسيار خوبى براى تولى و تبرّى است؛ يعنى زاير بايد نفرت خود را از كارگزاران فساد، ظلم و بى عدالتى اعلام كند و از جبهه حق و مجاهدان راه اعتلاى فضيلت دفاع كند.

ص: 149

ص: 150

20. فوائد الرضويه، حاج شيخ عباس قمى، تهران، بى جا، بى تا.

21. قصص العلماء، ميرزا محمد تنكابنى، تهران، اسلاميّه، چاپ دوم، 1364.

22. كشف الارتياب، سيد محسن امين، بى جا، چاپ پنجم، 1347 ق.

23. لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم از دوره جديد، 1377.

24. مجمع البحرين، فخرالدين طريحى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ سوم، 1408 ق.

25. المطالب العاليه من العلم الالهى، فخر رازى، تحقيق احمد حجازى، بيروت، دار الكتب العلميه.

26. معجم مقاييس اللغة، ابو الحسين احمد بن فارس القزوينى الهمدانى.

27. من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، مؤسسة النشر الاسلامى، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

28. موسوعة زيارات المعصومين، قم، مؤسسة الامام الهادى، چاپ اول، 1383.

29. الميزان فى تفسير القرآن، علامه سيد محمد حسين طباطبايى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ چهارم، 1414 ق.

30. وسايل الشيعه، شيخ حُرّ، بيروت(لبنان)، مؤسسة الوفاء، چاپ چهارم، 1391 ق.

31. وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى، نور الدين على بن احمد السمهورى، بيروت، دار الكتب العلمية، چاپ چهارم، 1404 ق/ 1984 م.

ص: 151

ص: 152

اگر چه با شراب تلخ گرمند ولى ما مى نخورده مست مستيم

تمام حسن ما اخلاق نيكوست دَرِ اخلاق نيكو را نبستيم

و در علم است از حضرت اشارت كه از مرز ثريا هم سَرَستيم

زِما ايرانيان جز عشق و وحدت نمى بينند چون يكتاپرستيم (1)

ص: 153

از دير باز، حداقل از زمانى كه انسان نمادهايى را به عنوان مظاهر الهى در امر پرستش پذيرفت جريان داشته است. بنابراين قدمت آيين زيارت به قدمت تاريخ بشريت است. چنان كه در اسطوره ها كه هنوز رد شفافى از تاريخ نيست، نيز زيارت از مكان هاى مقدس يا افراد بزرگ ديده مى شود. به همين دليل زيارت همواره در فلسفه يك نماد مشخص است و در مكاتبات وآثار فيلسوفان زيارت واژه اى پر كاربرد است.

به عنوان مثال قبر كورش كبير تا ساليان درازى توسط ايرانيان و يهوديان مورد بازديد معنوى قرار مى گرفت كه با حمله اسكندر مقدونى معلوم شد قبر كورش در آن جايگاه نيست. و تاريخ مسير حركت رو به مرگ كورش را در آخرين لشگر كشى به شمال ايران منطقه اى حايل بين تالشات و اردبيل مى داند. (1) در رم باستان هم مكان ها و نمادهاى خدايان در معبدهاى گوناگون مورد زيارت روميان قرار مى گرفت و اين مسأله در مورد مصريان و هندوان و چينيان باستان نيز صدق مى كند. اكنون هم در كشورهايى كه دين بودا بر آن حاكم است، مثل چين و قسمتى از هندوستان و كشورهاى آسياى شرقى، مردم براى زيارت معابد كه مجسمه هاى بودا در آن قرار دارد مى شتابند، و نذرها و نيازهاى خود را مى بندند. اين روش در اديان آسمانى هم ادامه پيدا كرد. در آيين يهود مردم به زيارت كنيسه ها مى روند و ساليان درازى مردم براى زيارت هيكل سليمان مى رفتند و كورش كبير وقتى به بابل حمله كرد و يهوديان را آزاد نمود، به آنها اجازه داد تا كما فى السابق به زيارت هيكل سليمان بروند. در آيين مسيحيت هم مردم به زيارت كليساهاى رم باستان و مقبره شهادت اسقف هاى اعظم مثل ژوستين مقدس و ... مى روند. اكنون هم به زيارت پاپ در واتيكان مى روند و علاوه بر آن از مزار پاپ هاى گذشته نيز ديدن مى كنند و حاجت مى بندند.

ص: 154

البته در دين اسلام هم زيارت يك اصل انكارناپذير است و برترين مؤلفه آن كه در قرآن كريم هم به آن اشاره شده است، زيارت از مكه مكرمه و طواف آن و برگزارى مراسم حج است. و تمامى فرق اسلامى به آن اعتقاد راسخ دارند. در مذهب شيعه اثنى عشرى و مذاهب شيعى كه تا كنون پويا مانده اند، مثل زيديان و اسماعيليان و ... نيز زيارت از مرقد فرزندان رسول خدا صلى الله عليه و آله مثل زيارت از ائمه بقيع و كربلا جريان دارد.

پيروان مذهب شيعه امامى علاوه بر امامان و امامزاده هاى نسل اول تا پنجم به زيارت ساير امامزاده ها و اولياى الهى و مرقد و مزار دانشمندان و اديبان بزرگى چون حافظ و سعدى شيرازى و مولانا جلال الدين محمد بلخى نيز مى روند.

بنابراين فلسفه زيارت در انديشه هاى بشرى با نيل به آرزوهاى خداپرستى و فطرت خداگرايى انسان آغاز شد و همچنان ادامه دارد. كسى به معنى درست و واقعى زمانِ مشخص اولين زاير و زيارت كننده را نمى داند. خداوند در قرآن كعبه را اولين خانه مقدس مى داند كه مردم با اديان مختلف براى زيارتش اقدام مى كردند و طبعاً به غير از كعبه، مكان هاى مقدس ديگرى هم وجود داشته كه توسط مردم نقاط ديگر جهان به عنوان نماد مقدس مورد زيارت قرار مى گرفت. (1)

ص: 155

مطهر انسانى مقرب درگاه الهى است، ابراز مى داشتند. در شاهنامه اين يكتاپرستى به چشم مى خورد و تنها اسباب پرستش متفاوت است، چنان كه مسلمان سنگ را در محراب مى گذارد، نياكان ما آتش را نماد پرستش قرار دادند:

نيا را همى بود آيين و كيش پرستيدن ايزدى بود پيش

بدآن گه بدى آتش خوبرنگ چو مر تازيان است محراب سنگ

به سنگ اندر آتش از او شد پديد كز او روشنى در جهان گستريد ... (1)

بنابراين آتش خود نماد پرستش و آتشگاه محل زيارت ايرانيان باستان بوده است.

البته مردم ايران داراى اديان مختلف اوليه اى چون ميترائيسم و باورهاى توتمى و تابويى بودند. و بيشتر به سمت مرزهاى شرقى ايران باستان يعنى هندوستان و پاكستان امروزى سكونت داشتند كه بسيارى از اين مردم هنوز هم بر همان اعتقادات ميترايى و هندو و باورهاى توتمى وتابويى، مثل اعتقاد به عظمت گاو و مار و ... دارند.

اما بحث درباره اكثريت مردم ايران است كه در فلات مركزى ايران بين دو رشته كوه زيباى البرز و زاگرس تا حوالى بين النحرين امتداد داشت. اين اقوام به شواهد تاريخى و به دليل رفت و آمد مصلحان و پيامبران بزرگ دينى «از جمله تعداد زيادى از پيامبران بنى اسرائيل مانند دانيال نبى، حزقيال نبى، ميكاه نبى و ... كه همگى داراى كتابند و مزارشان نيز در ايران است و محل زيارت مردم منطقه و مسلمانان و ساير اديان الهى قرار دارند» بر يكتاپرستى خود استوار بوده اند. بنابراين آتشگاه يا همان محل عبادت مردم ايران، محل زيارت ايرانيان بوده است. اما به غير از اين در اسطوره ها هم دعاى قلبى و زيارت باطنى بين مخلوق و خالق جريان داشته كه در نوع خود بى نظير است. چنان كه در شاهنامه مى خوانيم:

شنيدم كه رستم از آغاز كار چنان يافت نيرو زپروردگار

ص: 156

كه گر سنگ را او به سر بر شدى همى هر دو پايش بدو در شدى

از آن زور پيوسته رنجور بود دل او از آن آرزو دور بود

بناليد بر كردگار جهان به زارى همى آرزو كرد آن

كه لختى ز زورش ستاند همى به زارى همى آرزو كرد آن

بر آن سان كه از پاك يزدان بخواست ز نيروى آن كوه پيكر بكاست ... (1)

البته از نوع ديگر تعريف زيارت يعنى به ملاقات اشخاص مهتر يا دانشمندان رفتن نيز در شاهنامه بسيار نقل شده است. چنان كه فردوسى در مورد ملاقات رفتن سام نزد دانشمندان براى مطالعه ستاره شناسان از وضعيت تولد كودك و چگونگى حالات فرزند نو رسيده آورده است:

چو برخاست از خواب با موبدان يكى انجمن كرد و با بخردان

كشاد آن سخن بر ستاره شمر كه فرجام اين بر چه آيد بسر

دو گوهر چو آب و چو آتش بهم بر آميختن باشد از بن ستم

همانا كه باشد به روز شمار فريدون و ضحاك را كارزار

ز اختر بجوييد و فرمان دهيد سر خامه بر بخش فرّخ نهيد

ستاره شناسان به روز دراز همى زآسمان باز جستند راز

بديدند و با خنده پيش آمدند چو شادان دل از بخت خويش آمدند

به سام نريمان ستاره شمر چنين گفت كه اى گر زرّين كمر

تو را مژده از دخت مهراب وزال كه باشند هر دو دو فرّخ همال

از اين دو هنرمند پيل ژيان بيايد ببندد به مردى ميان ... (2)

از اسطوره كه بگذريم، در كهن ترين كتاب دينى ايرانيان كه به اوستا معروف است و خود شامل چند بخش يا در واقع چند كتاب جدا گانه به نام هاى «يشت ها، يسنا

ص: 157

ويسپرد، ونديداد، خرده اوستا» است. و كتاب گاثه ها كه سروده هاى زرتشت را در خود دارد، به عنوان نماد افكار ايرانيان سرشار از روح تعبد و زيارت هاى باطنى و قلبى است. متأسفانه اين كتاب هم مانند بسيارى از كتب دينى دستخوش حملات گوناگون قرار گرفته است ولى با وجود اين، به عنوان سندى ماندگار براى بررسى آرا و عقايد دينى ايرانيان تا كنون مانده و بسيار هم قابل ارزش و در نوع خود داراى احترام است. چون بعد از قرآن تنها كتابى است كه خدا را مجسم نمى كند.(مانند تورات كه در سفر پيدايش، خدا در باغ بهشت قدم مى زد و از آدم و حوا كه دچار گناه ميوه ممنوعه شده بودند خبر نداشت و يا اناجيل اربعه كه در آنها خدا به شكل انسان ظهور مى يابد.) (1) علاوه بر آن بر يكتاپرستى و عظمت اهورامزدا اعتقاد راسخ دارد و در حكم خداوندى او شريكى قايل نيست. و اهريمن ساخته اى از خود اوست كه بر او متمرد شده است. اما همان طور كه گفته شد، اين كتاب دستخوش تغييراتى هم شد؛ از جمله بسيارى از آرا و افكار ميترايى و چند خدا پرستى در بخش هايى از يشت ها رسوخ پيدا كرد كه مطمئناً مربوط به سياست هاى شاهنشاهى ايران قديم بوده است، تا بتوانند در اين راستا عظمت كروبى براى شاهان در نظر بگيرند. البته تفاوت هاى ساختارى متون به خوبى تغييرات را نشان مى دهد؛ ولى در كل، ما ايرانيان بايد به خودمان بباليم كه همواره يكتاپرستان روى زمين بوده ايم. چنان كه در گاثه ها كه سروده هاى زرتشت است مى خوانيم:

«اوست خداوندى كه در آغاز پيدايش، درباره بهترين سرزمين و نور انديشيد و چون چنان كرد، زمين و نور پديد آمد، و اين پيدايش از پرتو خرد او بود و اين است نيرويى كه همچنان است كه در آغاز بود و هيچ دگرگونى درش راه ندارد. آن گونه تو را

ص: 158

شناختم اى مزدا، كه از روى خرد، به درون انديشه كردم، سپس دريافتم كه تويى خرد كل جهان، و چون در انديشه تو را يافتم، در سراسر هستى نيز تو را ديدم، تويى كه آغازى و تويى كه انجامى و تويى كه خداوند جان و خرد و سرور راستى هستى». (1) بنابراين اگر گستره دينى مردم ايران را زرتشتى بدانيم، مردم ايران يك زيارتگاه به نام آتشگاه داشتند كه در آن عبادت مى كردند و توسل مى جستند و از موبدان و دانشمندان يارى مى طلبيدند. كه در واقع همان زيارت از مكان هاى زيارتى است و در نوع ديگر زيارت كه همان زيارت قلبى يا باطنى است، نيز در اوستا مشهود ديده مى شود. و قسمت يشت ها از كتاب اوستا سرشار از اين زيارت باطنى به ارواح مطهر يا انسان هاى پاك و آبرومند درگاه خداوند است:

«فروهرهاى نيرومند پاكان را مى ستايم كه آب ها را كه پس از آفرينش ساكن بودند، روان كردند به سوى سرزمين هاى مزدا آفريده تا خشنود گردانند اهورامزدا وامشاسپندان را». (2) و يا در جايى ديگر در يشت ها مى خوانيم:

«مى ستايم اشى وَنگوهى را كه زيبا اندام است و گردونه اش به استوارى روان است، كه بخشنده ثروت و بركت است، و درمان بخش نيرومند و بسيار هوشمند. از مزداست، همچنان كه امشاسپندان از اويند. داننده است، همچون سوشيانت ها، چون خوب ستايش شود، به ستايشگر دانايى و شناسندگى بخشد، خواه اين آيين گزارى از سرزمين هاى دور باشد يا نزديك، و هر كه بستايد وى را، چونان است كه مهر را ستوده باشد». (3) بنابراين افراد چه دور باشند و چه نزديك، مى توانند آيين عبادى را انجام دهند كه

ص: 159

همان تداعى كننده زيارت قلبى است. چون در ادامه مى فرمايد كه زيارت او در واقع همان زيارت مزداست.

و از اين دست زيارت ها بسيار است كه در جاى جاى اوستا قرار دارد. البته در ادامه يشت ها بندهاى «مهر نيايش» و «ماه نيايش» و ... هم وجود دارند كه ستايش از آفريده هاى خداوند كريمند و به نظر مى آيد كه اين بندها مربوط به دخل و تصرفات گوناگون در يشت ها و در اوستا است. كه هم همخوانى با بندهاى ديگر ندارد و هم در ستايش جمادات و نباتات، گاه غلو ديده مى شود كه بيشتر مى توان آن را مداخله افكار ميترائيسم در انديشه هاى زرتشت ناميد. در اين بندها رگه هايى از ثنويت هنوز باقى مانده است.

ص: 160

او خداى نياكان من است، پس او را تجليل مى نمايم

او جنگاور است و نامش خداوند است

خداوند لشكر و عرابه هاى فرعون را به دريا سرنگون كرد

مبارزان برگزيده مصر در درياى سرخ غرق شدند

آب هاى دريا آنها را پوشاندند

و آنها مانند سنگ به اعماق دريا فرو رفتند

دست راست تو اى خداوند قدرت عظيمى دارد

به نيروى دستت، دشمنانت را در هم كوبيدى

با عظمت شكوهت دشمنان را نابود ساختى

آتش خشم تو، ايشان را همچون كاه سوزانيد ...». (1) در جايى ديگر كه خداوند دستور ساختن قربانگاه مى دهد تا مردم براى زيارت به آن جا بروند و قربانى هاى خود را تقديم خداوند كنند، آمده است:

«قربانگاهى كه براى من مى سازيد بايد از خاك زمين باشد. از گله و رمه خود قربانى هاى سوختنى و هداياى سلامتى روى اين قربانگاه قربانى كنيد. در جايى كه من براى عبادت تعيين مى كنم، قربانگاه بسازيد تا من آمده شما را در آن جا بركت دهم ...». (2) البته اين زيارت و عبادت به اشياء مقدس مثل صندوق عهد، ميز نان مقدس، چراغدان با هفت چراغ، خيمه عبادت و قربانگاه و ... نيز تعلق مى گيرد كه ابزار مقدسى براى عبادت يهوه يا همان خداى يهود هستند. بنابراين زيارت در آيين يهود نيز به صورت حضورى و مشاهده جريان دارد. مثل زيارت از هيكل سليمان و كنيسه هاى قديمى و قربانگاه ها و چراغدان هاى عبادت و مزار پيامبران شان. و هم زيارت به صورت ارادت قلبى و باطنى جريان دارد

ص: 161

كه بهترين نمونه هاى آن سرودهاى حضرات موسى و داود و سليمان در مزامير هستند كه به زبور حضرت داود معروفند. در حالى كه «هفتاد و دو مزمور را حضرت داود نوشته، دو مزمور را حضرت سليمان، دوازده مزمور را آساف، نه مزمور را خاندان قورح و بالأخره يك مزمور را حضرت موسى به رشته تحرير در آورده است». (1) در مزمور سه داود در برابر بد عهدى هاى زمانه و قوم بنى اسرائيل چنين مى سرايد:

«اى خداوند، دشمنانم چقدر زياد شده اند، بسيارى بر ضد من بر مى خيزند

بسيارى مى گويند كه خدا به داد من نخواهد رسيد

اما اى خداوند، تو سپر من هستى

و از هر سو مرا محافظت مى نمايى

تو مرا پيروز و سربلند مى سازى

و شهامت مرا به من باز مى گردانى

به سوى خداوند فرياد بر مى آورم و او از كوه مقدس خود مرا اجابت مى كند

با خيال آسوده به خواب مى روم و از خواب بيدار مى شوم، زيرا خداوند از من مراقبت مى نمايد

از هزاران دشمنى كه مرا از هر سو احاطه كرده اند ترسى ندارم ...». (2) بنابراين در آيين يهود، زيارت ريشه اى استوار دارد و درخت تناور اعتقادات آنها را تشكيل مى دهد. امروزه هم صهيونيست ها در اسرائيل تمام هدف شان ساخت و احياى مجدد هيكل سليمان در جنب يا در جايگاه مسجد الاقصى براى جلب تمام يهوديان و زيارت از آن مكان مقدس است، تا بدين وسيله و با عوام فريبى از اعتقادات مردم يهود سوء استفاده كرده و مهاجرت يهوديان را روز افزون كنند.

ص: 162

ص: 163

متعلق به شهر خدايم يعنى اورشليم جديد گردد كه از آسمان از جانب خدايم مى آيد.

همچنين نام جديد خود را بر او خواهم نهاد. هر كه اين را مى شنود، خوب توجه كند كه روح خدا به كليساها چه مى گويد». (1) از اين رو كليساها ركن ركين زيارتگاه هاى مردم و محل عبادت خداوندند. از طرفى ديگر كليساهاى قديس شامل كليساهاى قديمى از اعتبار ويژه اى برخوردارند و كليساى واتيكان هر ساله محل زيارت ده ها ميليون مسيحى است كه از سراسر دنيا براى زيارت كليساهاى قديمى و متعدد اين شبه كشور دينى موجود در كشور ايتاليا مسافرت مى كنند و يا براى حضور در عشاى ربانى و مراسم هاى دينى مسيحيان با حضور پاپ شركت مى كنند. مسيحيان ايران نيز همان رسم و رسوم مسيحيان ديگر جهان را بر اساس فرق شان كه ارتودكس يا كاتوليك ويا پروتستان و ... باشند انجام مى دهند؛ با اين تفاوت كه برخى از مسيحيان كشورمان بر اساس نذرها و نيازهاى خود در روزهاى عاشورا براى حضرت عباس و امام حسين عليهما السلام نذر مى كنند و زيارت مى خوانند، بدون اين كه از دين خود خارج شده باشند. اين كار تنها نشانه ارادت قلبى شان است و يا حاجاتى كه با نام اين عزيزان دريافت كرده اند كه در نوع خود بى نظير است.

نمونه ارادت قلبى مسيحيان به آداب و سنن مسلمانان را در لبنان هم مى توان به عينه ديد البته قرآن كريم هم مسيحيان را بهترين دوستان مسلمانان معرفى مى نمايد كه در دل شان به مسلمانان نزديكند. (2) حال شايد به دلايل سياسى وساير مؤلفه هاى اجتماعى و دينى در ظاهر نشان ندهند. ارادت قلبى بالاتر از اين كه جرج جرداق

ص: 164

مسيحى لبنانى بالغ بر چهارصد بار نهج البلاغه را خوانده و يكى از حافظان آن است.

ص: 165

سياسى و ابزار توسعه امپراطورى رم قرار گرفت و تنها نامش به امپراطورى رم مقدس تغيير كرد كه بعدها انشعابات گسترده اى پيدا نمود و القاب و عناوين مختلفى را از آن خود كرد. مانى در ايران متوجه شد كه دين زرتشت مورد بازيچه پادشاهان ساسانى قرار گرفته و از طرفى ديگر گرايش مردم ايران به سمت اديان بودايى و يهودى و مسيحى، روز به روز بيشتر مى شود. پس با مطالعه بسيار زياد بر اديان مختلف، روش جديدى را بنيان نهاد كه بر اساس محور ثنويت يعنى خداى خير و خداى شر صدق مى كرد. او توانست در كوتاه ترين زمان طرفداران زيادى را جذب كند. جذبه مانى كه هنرمندى تمام عيار بود و با ذوق بليغ خود سخن مى گفت، سبب وحشت دربار و موبدان شد كه البته مرگ او نتوانست از تعداد پيروان او بكاهد.

امروزه اگر چه دين مانى به نام مانى وجود ندارد، ولى بسيارى از فرق ثنويت هندو و چينى را مى توان وارثان پيچ و تاب خورده دين مانى ناميد كه هنوز هم در ميان مردم رواج دارند. در آيين مانى زيارت از مكان هاى مقدس مورد تأييد است. و زيارت قلبى كه همان عبادتنامه خواندن و يا زيارتنامه خواندن با تصور حضور باطنى است نيز جريان دارد. مطالعه بيشتر افكار و آراى مانى با پيدا نمودن بسيارى از كتب او در غارهاى چين ادامه دارد. قتل مانى به دستور مستقيم بهرام نوه شاپورساسانى، در سال 277 ميلادى بوده و او داراى كتاب هاى زيادى از جمله: 1. شاپورگان، 2. انجيل زنده، 3. گنجينه زندگى، 4. پراگماتيا(يا همان كتاب اعمال)، 5. كتاب رازها، 6. كتاب ديوها و .... بود، كه امروزه تعدادى از اين كتب پيدا شده و در حال بررسى اند. (1)

ص: 166

آنارشيستى و ضد حكومتى براى غلبه بر بحران زندگى حياتى مردم حركتى را آغاز كند. در مورد دين و آرا و تفكرات مزدك حرف هاى متناقض زياد است. ولى او از طرفداران مانى بوده و بسيارى از آداب او را در دين خود گنجانده بود. كشتار شديد مزدك و يارانش سبب شد كه مزدك و آيينش براى هميشه ابتر بماند و آنچه كه در مورد آيين او توسط مورخان بيان شده است، فقط در حد اما و اگر و شايد و احتمالًا مى باشد. در واقع مزدك نتوانست مثل مانى به تبليغ رسالت خود بپردازد. مثل او داراى مطالعه و قريحه خوش نبود. بيشتر يك طغيانگر و يك آشوبگر براى نجات مردم بود. كه گاه دچار افراط، يا تفريط در فرمان هايش نيز مى شد. كه از جمله فرامين او حتى تقسيم زنان بود. و شرايط زمانه مجال ارائه آثار و افكار او را فراهم نساخت.

مزدك در سال هاى حدود 300 ميلادى قيام خود را آغاز نمود و چند سال بعد به دستور مستقيم انوشيروان، او و تمام يارانش يك جا قتل عام شدند. باقى ياران مزدك نيز از اعتقادات خود توبه كردند و به زرتشت ايمان مجدد آورند و از مرگ نجات يافتند. (1)

ص: 167

كه به بودا نسبت داده مى شود، خرافاتى بيش نبود كه اكنون هم جريان دارد، مثل معجزاتى كه به او نسبت مى دهند و نحوه تولد اساطير گونه او كه چگونه بود و چه اتفاقى افتاد. در دين بودا مظاهر يكتاپرستى بيشتر به چشم مى خورد. هر چند خرافات و دستبردهاى گوناگون اين آموزه ها را به شدت آلوده كرده، ولى با شعارهاى زيبايى كه دارد و بى آلايشى و صميميتِ زاهدانه اى كه در اين دين جريان دارد، هنوز هم بسيارى از مردم دنيا را به سمت خود مى كشاند. امروزه يكى از بزرگ ترين مشكلات كليساهاى جهان، به خصوص واتيكان، گرايش بيش از حد جوانان به آيين بودا و اسلام است.

ص: 168

است: از اين آيه شريفه استفاده مى شود كه محل دفن افراد مؤمن و موحّد را مى توان زيارت نمود و بلكه نزد قبر آنان مسجد بنا كرد و ذكر خداى متعال در آن جا نمود. و در حديث آمده كه افرادى پيشنهاد ساختن مسجد بر قبر اصحاب كهف را ذكر كردند همه آنان موحّد بودند، همان گونه كه علامه طباطبايى نيز فرموده است. (1) طبق آيه شريفه قرآن مردم موحد خواستند تا در محل غار اصحاب كهف مسجد و جايگاه عبادتى بسازند و ضمن زيارت از قبور متبركه به عبادت خداوند بپردازند.

در قرآن نيز بارها دعاهاى قلبى و باطنى به قرب الى اللَّه يافت مى شود كه از زبان و بيان پيامبران و اولياى الهى نقل شده است. ولى بزرگ ترين مؤلفه زيارت همان حج است كه خداوند در قرآن مى فرمايد: «وَ إِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَ هِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّاتُشْرِكْ بِى شَيًا وَطَهّرْ بَيْتِىَ لِلطَّآلِفِينَ وَ الْقَآلِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»؛ (2)

زمانى را كه جاى خانه را براى ابراهيم آماده ساختيم چيزى را همتاى من قرار مده، و خانه ام را براى طواف كنندگان و قيام كنندگان و ركوع كنندگان و سجودكنندگان پاك ساز.

و در ادامه مى فرمايد مردم را براى زيارت خانه من دعوت كن: «وَ أَذّن فِى النَّاسِ بِالْحَجّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَ عَلَى كُلّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلّ فَجّ عَمِيقٍ»؛ (3)

و مردم را دعوت عمومى به حج كن، تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند.

مردم براى زيارت خانه خدا بروند تا در اين راه انفاق كنند و به يتيمان و مسكينان برسند و آلودگى هاى شان را پاك كنند و دور خانه خدا بچرخند.(براى زيارت طواف كنند).

«ثُمَّ لْيَقْضُواْ تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُواْ نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُواْ بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ»؛ (4)

سپس بايد آلودگى هايشان را برطرف سازند؛ وبه نذرهاى خود وفا كنند؛ و بر گرد خانه گرامى كعبه، طواف نمايند.

ص: 169

البته حج از شعاير الهى است و جزء پايه هاى نمادين و عبادى دين اسلام است كه بايد پاس داشته شود:

«وَ مَن يُعَظّمْ شَعلِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ»؛ (1)

و هر كس شعاير الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.

و البته خداوند براى هر قوم قربانگاه هايى براى عبادت و قربانى نمودن نفس مكاره قرار داده است. و براى مسلمين همان جايگاه نمادين و مقدس قربانى نمودن اسماعيل در كوه منى است كه خداوند آن را مكانى زيارتى معرفى مى نمايد:

«وَ لِكُلّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لّيَذْكُرُواْ اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مّن م بَهِيمَةِ الْأَنْعمِ فَإِلهُكُمْ إِلهٌ وَ حِدٌ فَلَهُ و أَسْلِمُواْ وَ بَشّرِ الْمُخْبِتِينَ»؛ (2)

براى هر امتى قربانگاهى قرار داديم، تا(هنگام قربانى) نام خدا را بر چهارپايانى كه به آنان روزى داده ايم ببرند، و خداى شما معبود واحدى است؛ در برابر او تسليم شويد و بشارت ده متواضعان و تسليم شوندگان را.

در جاى جاى قرآن كريم علاوه بر زيارت عظيم كعبه و مسجد الحرام، براى عبادت معنوى حج، نكاتى وجود دارد كه در مورد آداب زيارت است. از جمله اين كه به هر جا مى رويد ابتدا در بزنيد. در زدن يا دق الباب كردن تنها يك امر اخلاقى نيست، بلكه يكى از مصاديق آن آداب زيارت افراد مختلف و به خصوص افراد كريم و بزرگ روزگار است و اين كه در هر جايى كه مى رويد نمايانگر اخلاق نيكو باشيد.

ص: 170

امام رضا عليه السلام درباره زيارت خواهر بزرگوارشان فرمود: «من زارها فله الجنلة»؛ (1) كسى كه حضرت فاطمه معصومه را زيارت كند پاداش او بهشت است.

همچنين از امام رضا عليه السلام نقل شده است: «هر كس نتواند به زيارت من بيايد، برادرم را در رى يا خواهرم را در قم زيارت كند كه ثواب زيارت مرا در مى يابد». (2) از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است: «ألا إنَّ حرمى و حرم ولدى بعدى قم»؛ (3) آگاه باشيد كه حرم من و حرم فرزندان بعد از من، قم است.

همچنين امام جواد عليه السلام در مورد زيارت قبر عمه مكرمه خود مى فرمايد: «من زار قبر عمّتى بقم فله الجنة»؛ (4) كسى كه عمّه ام را در قم زيارت كند، پاداش او بهشت است.

اصولًا زيارت از قبور در مذهب تشيع يكى از موهبات خداوند است، چون مى تواند سبب رهايى بسيارى از بندهاى شيطانى شود و از نظر روان شناسى هم اين مسأله صدق مى كند.

ابان بن تغلب از امام صادق عليه السلام نقل كرده است: «كانت فاطمة بنت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله تزور قبر حمزة بن عبد المطلب كلّ جمعة و علّمته بصخرة»؛ (5) فاطمه دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله در هر جمعه اى قبر حمزه را زيارت مى نمود و آن را با سنگى علامت نهاده بود.

در بعضى از روايات آمده است كه امام حسين عليه السلام در شام هر جمعه به زيارت قبر امام حسن عليه السلام مى رفت. چنانكه بعد از شهادت امام حسين عليه السلام اسراى كربلا بعد از آزادى از شام به زيارت قبور مطهّر آمدند و يا زيارت تاريخى صحابى بزرگ رسول خدا جابر از مزار شهداى كربلا كه مشهور است. در نهج الفصاحه و بحار الأنوار آمده است:

«مردى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و از قساوت دل شكايت نمود، حضرت فرمود: به قبرستان برو و از قيامت عبرت گير».

ص: 171

بنابراين زيارت قبور عادى مسلمين هم ثواب دارد. علاوه بر اين كه تأثير معنوى و روانى زيارت از قبرستان بسيار بر شخص زاير اثر مى گذارد و اگر ضميرها آماده باشد زاير براى هميشه آگاه شده و ترك گناه مى كند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حديثى، اهميت زيارت مزار خود را پس از رحلتشان چنين بيان مى نمايد:

«مَنْ زارنى بَعدَ وفاتى فكأنّما زارنى فى حياتى»؛ (1)

هركس پس از وفاتم مرا زيارت كند، گويا در زمان حياتم مرا زيارت كرده است.

و در جايى ديگر فرمود:

«مَنْ وَجَدَ سعةً ولم يَفد إلىّ فقد جفانى»؛ (2)

هر كس توانايى مالى داشته باشد و به زيارت من نيايد به من جفا نموده است.

عظمت و جايگاه زيارت تنها منوط به روايات شيعه نيست. بلكه در روايات و مستندات اهل سنت مانند صحيح بخارى و صحيح مسلم نيز جريان دارد. منتها افكار وهابى ها بزرگ ترين مانع تفهيم اين مسأله است، به طورى كه برخى از علماى اهل سنت به خود جرأت نمى دهند در اين مبحث سخن بگويند. چون به حد زياد تبليغ منفى وهابيت بر اين مسأله سيطره يافته است. ولى علماى گذشته اهل سنت متفق القول زيارت از قبور و قبرستان ها را داراى ثواب دانسته و اقدام آن را مقدم و برتر از ترك آن معرفى نموده اند. در سنن ابو داود و شرح صحيح مسلم هم زيارت از قبور مسلمين داراى ثواب دانسته شده و زيارت قبر پيامبر را ثوابى بزرگ مى دانند. تنها مسح و بوسيدن و سجده بر ديوارها و ضريح قبر پيامبر را جايز نمى دانند. (3) بنابراين علما و دانشمندان تمامى مذاهب اسلامى زيارت را متفق القول قبول دارند، ولى نمود عينى زيارت در انديشه هاى اماميه بيشتر است و آثار و مكارمى را كه بر آن در نظر گرفته اند نيز در احاديث شيعه بيشتر به چشم مى خورد.

ص: 172

ص: 173

سادات علوى كه شامل برادران و خواهران و پسر عموهاى امام عليه السلام بودند، به ايران آمدند و به دلايلى مورد يورش دشمنان قرار گرفتند و بيشترشان شهيد شدند. و برخى هم به شمال ايران كه خاستگاه قيام شيعيان بود، رفتند تا نهضتى آزادانه و شيعى را تشكيل دهند. يكى از اين مردان خدا امامزاده حسن اطروش است(كه زيديان او را امام خود مى دانند ولى او در آثار مكتوب و در اشعارش ارادت خود را به ائمه ثابت مى كند و علناً مى سرايد كه امامى مذهب است و به آن مفتخر است) او كه از نوادگان امام زين العابدين عليه السلام است، مزارش به نام امامزاده عبداللَّه در آمل محل زيارت عاشقان است. عظمت وى به حدى بود كه به شواهد اسناد تاريخى، در يك روز بالغ بر چهار هزار نفر از اديان قبلى خود كه شامل يهوديت و زرتشتى و ... بودند، به اسلام گرويدند. (1) به علت درگيرى هاى بى شمارى كه سادات علوى با ايادى دست نشانده قدرت حاكم و دستگاه عباسى در ايران داشتند، بسيارى از امامزاده ها شهيد شدند و بسيارى ديگر به سبب بيمارى و حزن و اندوه فراوان وفات نمودند كه در اقصى نقاط ايران مدفون شدند. بسيارى از اين امامزاده ها داراى نشان هستند و بسيارى ديگر براى هميشه مزارشان مانند مزار مادرشان حضرت زهراى مرضيه ناپيدا ماند. و هنوز هم كسى نمى داند كه در كجاى ايران چه تعداد مقبره قرار دارد. تنها رد پاى تاريخى است كه مسير حركت و انتهاى حركت را نشان مى دهد و مى شود حدس زد كه در آن حدود و در آن بلد يا شهر يا روستا مزار مطهر فلان امامزاده مدفون است. اما ساير مزارها و زيارتگاه ها كه داراى نشانند و امروزه به عنوان زيارتگاه محل آمد و شد عاشقان به خاندان عصمت و طهارت هستند و از دير باز مورد زيارت سيل عاشقان قرار گرفته اند، اكنون هم مورد زيارت مردم ايران قرار مى گيرند.

ص: 174

ص: 175

مسيح مقدس ارتباط برقرار مى كنند، تفاوت شان از زمين تا آسمان است.

بنابراين فرهنگ زيارت امرى پذيرفتنى و قابل قبول است و از نظر علم روان شناسى و متافيزيك و روح شناسى اين مسأله مورد تأييد است. چون خود به خود آرامشى به انسان مى دهد كه او را در برابر سختى ها صبور نگه مى دارد. در آيين ها و اديان آسمانى و زمينى هم اين رسومات پذيرفتنى هستند و اسلام يكى از شعاير دين را زيارت خانه خدا معرفى مى نمايد. از طرفى در احاديث هم به شدت اين مسأله مورد حمايت قرار دارد، تا آن جا كه ابعادى از مباحث اخلاقى ما را نيز به خود اختصاص داده است. اكنون بايد ديد مسأله مهم در اين باره چيست؟ چه چيزى در اين ميان حلقه مفقوده است؟ و چه كسانى متولى برخورد با آن هستند؟

حقيقت اين است كه بزرگ ترين مسأله آسيب پذيرى فرهنگ زيارت و زيارت به معنى عام كه گاه حتى عزادارى ها و ساير آداب و سنن را نيز در بر مى گيرد.(چون عزادارى ها به قصد قلبى زيارت انجام مى شود و به نوعى زيارت باطنى محسوب مى گردد). وجود خرافات و خرافه پذيرى در برخى آيين هاى مذهبى است كه بايد هر چه زودتر حد و مرز زيارت و خرافه توسط مسئولين امر روشن شود و از طريق رسانه ها به سمع و نظر مردم عزيز ايران برسد. چون به اين واسطه جلوى بسيارى از موج حملات خرافه پذيرى كه از طرف فركانس هاى غربى به سمت مردم ايران نازل مى شوند خنثى مى شود و مردم هم به خواسته قلبى خود نزديك تر مى گردند و جوانان پرسشگر هم جواب سؤالات شان را دريافت مى كنند.

ص: 176

ص: 177

23. زيارت قبور، امام فخر رازى، ترجمه احمد عابدى.

24. سادات گيل و ديلم و طبرستان، مير ظهير الدين مرعشى.

25. سفينة البحار، شيخ عباس قمى.

26. سنن صحيح، مصطفى ابوداوود.

27. شاهنامه فردوسى، فردوسى، تصحيح: ژول مول.

28. صحيح بخارى، بخارى.

29. صحيح مسلم، مسلم.

30. فرهنگ عميد، تك جلدى، حسن عميد.

31. فرهنگ معين، تك جلدى، محمد معين.

32. كتب اسرائيليات(غزل هاى سليمان، اول تواريخ، دوم تواريخ، اول سموئيل، دوم سموئيل، كتاب زكريا، كتاب دانيال، كتاب صفنيا، كتاب حزقيال، كتاب ميكاه، كتاب عذرا و ...).

33. كورش كبير، ابوكلام آزاد، ترجمه دكتر ابراهيم باستانى پاريزى.

34. گلستان سعدى، شيخ مصلح الدين سعدى شيرازى.

35. منتهى الآمال، شيخ عباس قمى.

36. من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق.

37. الميزان فى تفسير القرآن، علامه سيد محمد حسين طباطبايى.

38. نهج الفصاحه، سخنان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، گردآورى و ترجمه ابوالقاسم پاينده.

39. وسائل الشيعه، شيخ حرّ عاملى.

ص: 178

ص: 179

ص: 180

شكوفه نموده بود و دو لوح عهد كه احكام بر آنها مكتوب بود، در كنار كتاب تورات داخل آن گذاشته بودند.(حقّه مَنّ و عصاى هارون در زمان سليمان در آن نبود).

ص: 181

در اين تحقيق به بررسى زيارات، آيين ها و نيايش ها در متون مقدس پرداخته شده است، و مقصود از متون مقدس، كتب عهد عتيق و عهد جديد مى باشد.

كتب عهد عتيق شامل موارد زير مى باشد: اسفار خمسه، صحيفه يوشع بن نون، كتاب داوران، كتاب روت، كتاب اول سموئيل نبى، كتاب دوم سموئيل نبى، كتاب اول پادشاهان، كتاب دوم پادشاهان، كتاب اول تواريخ، كتاب دوم تواريخ، كتاب عزرا، كتاب نحميا، كتاب استر، كتاب ايوب، زبور داود، امثال سليمان، جامعه سليمان، غزل غزل هاى سليمان، صحيفه اشعياء، صحيفه ارميا، صحيفه مرائى ارميا، صحيفه حزقيال، صحيفه دانيال، صحيفه هوشع، صحيفه يوئيل، صحيفه عاموس، صحيفه اوبديا، صحيفه يونس، صحيفه ميكاه، صحيفه ناحون، صحيفه حبقوق، صحيفه صفنيا، صحيفه حجى، صحيفه زكريا و صحيفه ملاكى ء.

كتب عهد جديد شامل موارد زير بوده است: انجيل متى، انجيل مرقس، انجيل لوقا، انجيل يوحنا، كتاب اعمال رسولان، رساله هاى پولس رسول(چهارده رساله)، رساله يعقوب، رساله اول بطرس، رساله دوم بطرس، رساله اول يوحنا، رساله دوم يوحنا، رساله سوم يوحنا، رساله يهودا و مكاشفه يوحنا.

ص: 182

با مرورى در زندگى انبياى الهى به روشنى پى خواهيم برد كه آن بزرگواران بيش از سايرين، دعا كرده اند و در استجابت آن اصرار بيشترى ورزيده اند.

دعا يكى از عوامل مؤثر در تهذيب و تزكيه انسان است كه اعتماد به نفس، صبر و پايدارى در هنگام مصايب و مشكلات بخشى از ثمره طيبه آن است.

نيايش و نماز همواره در ميان امت ها مرسوم بوده و نمادى از رابطه مستقيم انسان با خداى خود بوده است. انبيا و پيامبران الهى پيوسته اين دو فريضه را خود انجام داده و امت هاى خويش را نيز به انجام آنها ترغيب نموده اند. دعا و نماز كه موجب تقويت روحى نوع بشر بوده اند، انسان را از سردرگمى ها نجات داده و در حل مشكلات يارى كرده اند، يأس و نااميدى را از انسان دور ساخته و اميد و نشاط را در حيطه زندگى او گسترش داده اند.

در متون مقدس، دعا، نيايش و نماز، چه به صورت انفرادى و چه به صورت جمعى، جزءِ ضروريات دين بوده است.

آنچه كه از متون عهد قديم استفاده مى شود اين است كه زمان نماز و دعا مشخص بوده است و مؤمنين بايد اين فرايض را در ساعت و روزهاى خاص بجا آورند. مثلًا آنچه كه در مزامير داوود عليه السلام و كتاب دانيال نبى عليه السلام مورد تأكيد قرار داشته است، انجام فريضه دعا و نماز در ساعت هاى 3 و 6 و 9 روز و اوايل شب و انتهاى آن و وقت غذا خوردن بوده است. (1) نماز در ميان يهوديان مقدماتى داشت كه يك فرد يهودى بايد انجام مى داد.

يهوديان براى نماز به پيشانى يا بازوى چپ خود «عصابه» مى بستند و آن عبارت بود از قطعه چرم مكعبى شكل كه داراى چهار آيه بود و هر آيه بر قطعه اى از پوست يا كاغذ نوشته شده در عصابه قرار داده مى شد. اين چهار آيه عبارت بودند از: 1. آيات 2 تا 10 باب 12 سفر خروج؛ 2. آيات 11 تا 21 باب 12 سفر خروج؛ 3. آيات 4 تا 9 باب 6

ص: 183

سفر تثنيه؛ 4. آيات 18 تا 21 باب 11 سفر تثنيه. (1) مراسم نيايش و نمازهاى جمعى در بين يهوديان به شيوه هاى خاص انجام مى گرفت. در اين مراسم افراد براساس رتبه و مرتبه شخصيتى و خانوادگى بر يكديگر تقدم و برترى داشتند و بر همين اساس در مجمع مى نشستند.

«اول جايگاه مخصوص مشايخ بودند» (2) بعد «رؤساى مجلس كه مركب از بزرگان و صاحب منصبان بود و سپس خادمان» (3) پس از آن جايگاه شماسان بود كه صدقه ها را تقسيم مى كردند و بعد كسى كه دعا را مى خواند قرارداشت.

مراسم نيايش و نماز اين گونه شروع مى شد كه واعظ بر منبرى مى رفت و همه حاضرين به پا مى خاستند و پس از دعا همگى نماز اقامه مى كردند كه در آن برخى از آيات، قرائت گرديد. (4) در دعا شخص داعى همان طور كه براى خود دعا مى كرد، براى ديگران نيز دعا مى كرد. على الخصوص براى سلاطين و صاحبان منصب (5) اين دعا حتى مى تواند براى دشمنان و قاتلان خود هم باشد، همان گونه كه «استيفانِ» يهودى بعد از اين كه كليساى اورشليم او را تعيين كرد تا به حواريون در خدمت رسانى به فقرا مساعدت نمايد، باعث اشتعال غيرت و ضديت و تعصب يهود گرديد. لذا نسبت كفرگويى به وى داده، دستگيرش نمودند و پس از محاكمه او را سنگسار كردند و در حين سنگسار شدن زانو زد و ندا سر داد كه «خداوندا اين گناه را بر اينها مگير» اين را گفت و خوابيد. (6) بعدها حواريون نيز در مراسم با يهوديان مشاركت مى كردند و اين مشاركت در انجام فرايض بين يهوديان و مسيحيان وجود داشت، تا زمانى كه حواريون مورد كينه

ص: 184

قرار گرفتند و از مجامع يهود رانده شدند. پس از آن مسيحيان ناچار بودند مراسم دعا و نماز را در خانه ها به صورت جمعى برگزار كنند.

البته امروزه بسيارى از آيين ها و مراسمى كه در گذشته بين يهوديان و مسيحيان معمول بوده است، رو به افول گذاشته است، زيرا نياز فطرى آنها كه همانا خداجويى و ارتباط با خدا بوده را اقناع نكرده است.

«به جرأت مى توان گفت كه عشاى ربانى، ديگر محور آيينى زندگى غالب مسيحيان غربى، چه كاتوليك و چه پروتستان نيست و آيين هاى اعتراف و توبه اكنون بيشتر به گذشته تعلق دارند». (1) امروزه در جوامع مسيحى گرايش مردم به نماز، آن هم به صورت انفرادى و در خانه ها گسترش يافته كه شايد به خاطر اين است كه نماز بهترين و بى واسطه ترين راه ارتباط با خداست.

ص: 185

بنا شده بود. در كتاب مقدس از سه هيكل نام برده شده است كه عبارت اند از: 1. هيكل سليمان؛ 2. هيكل زرُو بابل؛ 3. هيكل هيروديس.

تابوت مقدس را كه حضرت موسى به امر خداوند ساخته بود در هيكل اورشليم(هيكل سليمان) قرار داشت. تابوت عهد(مقدس) صندوقى بودكه موسى به امر حق تعالى از چوب شطيم ساخت. طولش سه قدم و نه قيراط و عرض و ارتفاعش دو قدم و سه قيراط بود و بيرون و اندرونش به طلا پوشيده بر اطراف سر آن تاج هاى طلايى ساخت و سرپوشى از طلاى خالص بر آن گذارده و دو كروب(فرشته) بر زير آن قرار دارد كه با دو بال خود بر سرپوش آمرزش سايه افكن بودند و بر هر يك از طرفين آن دو حلقه طلايى براى عصاهاى چوبى كه به طلا پوشيده شده براى برداشتن تابوت بود ساخت و حقّه مَنّ(نان آسمانى) (1) و عصاى هارون را كه شكوفه نموده بود و دو لوح عهد كه احكام بر آنها مكتوب بود در كنار كتاب تورات داخل آن گذاشته بودند (2) همچنان آن را تابوت شهادت هم گفته اند. (3) لازم به تذكر است كه حقّه مَنّ و عصاى هارون در زمان سليمان در آن نبوده اند. (4) زمانى كه قوم بنى اسرائيل كوچ مى كردند تابوت عهد را برداشته و به دنبال آن حركت مى كردند. امورات مخصوص به تابوت عهد منحصر بود به هارون و پسرانش. آن گونه كه از متون مقدس برداشت مى شود، به نظر مى رسد كه چون بنى اسرائيل در دوران حضرت موسى در انجام دستورات الهى تعلل ورزيده و وارد جزئيات شده، زياد بهانه مى آوردند، خداوند نيز در اجراى فرايض از آنها مى خواست كه جزئيات را نيز رعايت كنند؛ مثلًا در سفر اعداد باب چهارم آيات 5 تا 15 در مورد تابوت عهد مى فرمايد: «هنگامى كه اردو كوچ مى كند هارون و پسرانش داخل خيمه اجتماع شده و پوشش حجاب را پايين بياورند و تابوت شهادت را با آن بپوشانند و

ص: 186

بر آن پوشش پوست خز آبى بگذارند و جامه اى كه تمام آن لاجوردى باشد بالاى آن پهن نموده، چوب دسته هايش را بگذارند و بر ميز نان تقدمه جامه لاجوردى بگسترانند و بر آن بشقاب ها و قاشق ها و كاسه ها و پياله هاى ريختنى را بگذارند و نان دائمى بر آن باشد و جامه قرمز بر آنها گسترانيده، آن را با پوشش پوست خز بپوشانند و چوب دسته هايش را بگذارند و جامه لاجوردى گرفته، شمعدان روشنايى و چراغ هايش و گل گيرهايش و سينى هايش و تمامى ظروف روغنش را كه با آنها خدمتش مى كنند بپوشانند و آن را و همه اسبابش را در پوشش پوست خز گذاشته بر چوبدستى بگذارند و بر مذبح زرين جامه لاجوردى گسترانيده، آن را به پوشش پوست خز بپوشانند و چوب دست هايش را بگذارند و تمامى اسباب خدمت را كه با آنها در قدس خدمت مى كنند گرفته، آنها را در جامه لاجوردى بگذارند و آنها را به پوشش پوست خز بپوشانند و بر چوب دست بنهند و مذبح را از خاكستر خالى كرده، جامه ارغوانى بر آن بگسترانند و جميع اسبابش را كه به آنها خدمت آن را مى كنند، يعنى مجمرها و چنگال ها و خاك اندازها و كاسه ها، همه اسباب مذبح را بر روى آن بنهند و بر آن پوشش پوست خز گسترانيده، چوب دست هايش را بگذارند و چون هارون و پسرانش در هنگام كوچ كردنِ اردو از پوشانيدن قدس و تمامى اسباب قدس فارغ شوند، بعد از آن پسران «قهات» براى برداشتن آن بيايند، اما قدس را لمس ننمايند مبادا بميرند». (1) اين قانون سخت و پيچيده اى بود كه خدا بر بنى اسرائيل نازل كرد و اگر كوچك ترين خطايى در انجام امور فوق الذكر اتفاق مى افتاد، خاطى فوراً عقوبت مى شد؛ مثلًا «عزّه» پسر ابى ناداب وقتى تابوت عهد كه بر روى عرابه در نزديك خانه اش توقف نموده بود، چون گاوان حمل كننده تابوت لغزيدند و او دستش را دراز كرد تا جلو لغزش تابوت عهد را بگيرد. چون دستش به تابوت خورد فوراً خداوند او را كشت، زيرا او از خانواده اى نبوده كه مجاز به دست زدن به تابوت

ص: 187

هستند (1) و خداوند انجام امورات خاصه تابوت عهد را به دست هارون و پسرانش واگذار كرده بود و گفته بود و ديگران اجازه دست زدن به آن را نداشتند. و يا «عزّيا» پسر «امصيا» در سن شانزده سالگى به تخت سلطنت مى نشيند و پنجاه و دو سال بر قوم خود حكومت مى كند و در اين مدت همواره بر دشمنان خود پيروز شده، شهرت فراوانى به دست مى آورد. آن گونه كه در كتاب دوم پادشاهان، باب 15، آيه 1 تا 7 آمده است، وى روزى بر پيروزى هايش مى بالد و جسارت مى ورزد و مى خواهد كارى را انجام دهد كه مختص كاهنان است، يعنى سوزاندن بخور. خداوند پس از اقدام او به اين كار و به خاطر جسارتش، وى را به بيمارى «برص» مبتلا مى كند و تا آخر عمرش در خانه اى كه مخصوص اين بيماران است زندگى مى كند.

اگر چه در اين چند قرن گذشته آيين هاى مذهبى از رونق افتاده بود؛ يا به سخن ديگر، به خاطر رفتار نامناسب كليساها با مسايل جديد علمى و مقابله با عقل گرايى بشر، نوعى دين گريزى در جوامع مسيحى گسترش يافته بود، ولى امروزه جمعيت مسيحيان و يهوديان، در زيارتگاه ها موج مى زند.

«در سال 1992 ميلادى، بقعه لورد در فرانسه پنج و نيم ميليون زاير داشت كه يك و نيم ميليون نفر بيشتر از ده سال قبل بود. از زيارتگاه هاى ديگرى مانند سانتياگو، كمپوستلا در اسپانيا و فاتيما در پرتغال نيز افزايش مشابهى گزارش شده است.

بسيارى براى شفا جويى به اين بقاع مى آيند ... با اين كه از زمان جنبش اصلاح دينى در اروپا زيارت به كلى منع شده است، پروتستان هاى اروپا نياز درونى خود را به احساس حضور قدسى در زيارتگاه هاى كاتوليك برآورده مى سازند». (2)

ص: 188

عدم دفن ميت نشانه بى احترامى به احكام شرع بوده و همواره يكى از نشانه هاى تدين افراد، دفن اموات بوده است.

در شرع يهوديان حتى اموات دشمنان هم مى بايست دفن شود (1) همچنين يهوديان وصيت مى كردند كه در قبرستان يا محلى كه پدرانشان در آن جا مدفون بودند، به خاك سپرده شوند (2) يعقوب در وصيت خود مى گويد: مرا با پدرانم در مغاره اى كه در صحراى «عفرون حتى» است دفن كنيد(ابراهيم آن را با آن صحرا از عفرون حتى براى ملكيت مقبره خريده بود؛ ابراهيم و زوجه اش ساره را در آن جا دفن كردند.

اسحاق و زوجه اش رفقه را دفن كردند و من در آن جا «ليه» را دفن نمودم ... چون يعقوب وصيت را با پسران خود به پايان برد، پاهاى خود را به بستر كشيد، جان بداد و به قوم خويش ملحق گرديد (3) و در همان جايى كه وصيت كرده بود به خاك سپرده شد.

مصريان مردگان خود را بزرگ مى داشتند و براى جلوگيرى از فساد، آنان را موميايى مى كردند و با عطر درخت «بلسان» آنان را تدهين كرده، معطر مى ساختند(س پ 37: 25) همچنين براى خوشبو كردن خود يا مداوا كردن بيماران يا معطر ساختن اجساد از «پاتيلچه» كه روغن مقدس و تركيبى مطبوع بود كه از چند ماده تركيب مى شد استفاده مى كردند. (4) چون شخصى به حالت احتضار مى رسيد، رسم بود خويشان وى و اطرافيان چشم هاى او را ببندند و آخرين بوسه ها را بر سر و روى او بزنند و بر بالين او گريه و زارى كنند. (5) و اين عزادارى و ماتم و سوگوارى تا مدت ها بعد از دفن ميت ادامه داشت (6) و گاه مى شد كه زنان تعزيه خوان و نوحه سرا را براى داغ تر كردن مجلس و گريانيدن حاضران اجير مى كردند. (7) و گاه اين عزادارى ها با اصوات موزيك هاى غم انگيز همراه بود. (8) بعد از دفن ميت خانواده او ناهار يا شامى را به شركت كنندگان مى دادند و تا مدت ها بعد از دفن ميت دوستان و خويشاوندان هر

ص: 189

روزه به قبرستان مى رفتند و بر قبر گل مى ريختند و گريه و زارى مى كردند.

يهوديان عادت داشتند كه بر سر قبور و زيارتگاه هاى اموات خود رفته، بر سر مزار مورد نظر نماز بخوانند. آنها بر ميت مى گريستند و هر چه فرد فوت شده به شخص نزديك تر مى بود يا جايگاه والاترى مى داشت، مراسم عزادارى و ايام آن بيشتر مى بود. ايام نوحه گرى هفت روز بود، ولى براى بزرگان اين ايام تا سى روز يا بيشتر ادامه داشت. (1) آنچه كه در آخرين آيات سفر پيدايش درباره وفات حضرت يعقوب آمده است، اين است كه چون يعقوب چشم از جهان فرو بست، بنى اسرائيل بسيار گريستند، حضرت يوسف بر روى پدر خود افتاد، بر وى گريست و او را بوسيد و طبيبانى را كه از بندگان او بودند فرمود تا پدر او را حنوط كنند و طبيبان اسرائيل(يعقوب) را حنوط كردند و چهل روز در كار وى سپرى شد، زيرا كه اين قدر روزها در حنوط كردن صرف مى شد و اهل مصر هفتاد روز براى وى ماتم گرفتند. (2) يوسف پس از فوت پدر جسدش را در همان جايى كه وصيت كرده بود دفن كرد.

امروز نيز يهوديان از اول تا هشتم ماه «آب» براى شهادت زكريا عزادار هستند و روز هشتم به زيارت اموات رفته و به مستمندان كمك مى كنند. همچنين يك روز قبل از عيد «كيپور» به زيارت قبور رفته و به فقرا صدقه مى دهند و فرداى آن روز كه دهمين روز ماه «تشرى» است و عاسور يعنى عاشورا ناميده مى شود را روزه مى گيرند و تمام روز به عبادت و استغفار مشغول مى شوند. (3) بنى اسرائيل، قبرها و معابد خود را همچون مصريان باستان و آشوريان باصُوَر و تماثيل رنگارنگ منقش مى ساختند. (4) حزقيل نبى آنان را از اين كار منع مى كرد و

ص: 190

مى فرمود كه خدا مرا گفت: اى پسر انسان آيا آنچه را كه مشايخ خاندان اسرائيل در تاريكى و هركس در حجره هاى بت هاى خويش مى كند ديدى. زيرا مى گويند كه خدا ما را نمى بيند و خدا اين زمين را ترك كرده است. (1) در متون مقدس مواردى از شفاعت كه ذكر شده است و آن درخواست نمودن عفو از شخصى كه تقصير درباره او واقع شده مى باشد و شخص شافع، هم مدعى و هم مدعى اليه را مستخلص مى سازد و گاهى خود شافع براى دشمن خود شفاعت مى نمايد، چنانچه در رساله پولس رسول به رومانيان در حق مردم مكتوب است كه مى گويد: «خدا قوم خود را كه از قبل شناخته بود، رد نفرموده است، آيا نمى دانيد كه كتاب در باره الياس چه مى گويد، چگونه بر اسرائيل از خدا استغاثه مى كند». (2) و يا در باب هشتم، آيه بيست و ششم همين رساله گويد: «و همچنين روح نيز، ضعف ما را مدد مى كند، زيرا كه آنچه دعا كنيم به طورى كه مى بايد نمى دانيم لكن خود روح براى ما شفاعت مى كند ...» شايد مقصود اين باشد كه آن گونه كه مى پذيرد به ما مى آموزد كه چنين كنيم يعنى به ما الهام مى كند.

يهوديان در زياراتشان براى اجابت درخواست هاى خود، اظهار عجز و تواضع نموده و انابه مى كردند و براى بخشش گناهان خود روزه مى گرفتند و به خطاهاى خويش اقرار مى كردند، تا رضايت ذات اقدس الهى را به دست بياورند و درون خويش را آرام سازند. (3)

ص: 191

«از قيامت مردگان يعنى خداوند ما، عيسى مسيح، كه به او فيض و رسالت را يافتيم براى اطاعت ايمان در جميع امت ها به خاطر اسم او، كه در ميان ايشان، شما نيز خوانده شده عيسى مسيح هستيد، به همه كه در روم محبوب خدا و خوانده شده و مقدسيد، فيض و سلامتى از جانب پدر، خدا و عيسى مسيح خداوند بر شما باد. اول شكر مى كنم خداى خود را به وساطت عيسى مسيح درباره همگى شما كه ايمان شما در تمام عالم شهرت يافته است، زيرا خدايى كه او را به روح خود در انجيل پسرش خدمت مى كنم مرا شاهد است كه چگونه پيوسته شما را ياد مى كنم و دائماً در دعاهاى خود مسئلت مى كنم كه شايد الآن به اراده خدا سعادت يافته نزد شما بيايم. (1) در ميان همين سلام ها و دعاها گاه «پولس» افرادى را كه نام يهودى دارند، ولى اعمالشان نشان آن است كه بهره اى از تعاليم الهى نبرده اند را مؤاخذه و مورد خطاب و عتاب قرار مى دهد و از آنها مى خواهد كه در باطن و روح و عمل يهود با شند نه در حرف و ظاهر. (2)

ص: 192

مربوط به هياكل يا بت ها را به عهده داشتند، افرادى بودند كه با استفاده از كلام سجع و پرداختن به برخى امور و رياضت ها، اطلاعات ناقصى از بعضى امور ساده غيب را از طريق شياطين به دست بياورند. «لا يقوى الكاهن على الكمال فى إدراك المعقولات لأنّ وحيه من وحى الشيطان». (1) كاهنان، آنچه را كه مأمور به سوزانيدن آن بودند، پس از كندن پوست و قطعه قطعه كردن گوشت حيوان در قربانگاه مى سوزاندند. (2) انتخاب نوع قربانى، با توجه به وضع مالى قربانى گذار بود، مثلًا افراد فقير از براى قربانى حيوانات كوچك تر يا از پرندگانى همچون كبوتر و قمرى كه نوعى پرنده مانند كبوتر بود و در اراضى مقدسه فراوان يافت مى شد را مى آوردند. (3) در هر صورت قربانى ها يا از حيوانات بود كه به مذبح آورده مى شد و يا آرد و روغن و مواد ديگر ....

تمام مراسمات مذهبى يهوديان اعم از زيارات، دعاها، نيايش ها و قربانى كردن ها، همراه با موسيقى و آوازهاى مختلف بود.

يهوديان با وجود خلف وعده هاى بى شمارشان نسبت به انجام تعهداتشان در برابر خداوند،- كه تورات و انجيل و قرآن پر است از اين نمونه ها- گاه نذوراتى غير معمول و غير معقول مى كردند و بر اجراى آنها پافشارى مى نمودند، حتى اگر نذرشان به ضرر و زيان آنها مى بود، مثل قربانى كردن بهترين نزديكان و خويشاوندانشان.

در متون مقدس موارد زيادى از قربانى كردن انسان ها براى خدايان آورده شده است، در زير چند نمونه از نذورات غير مرسوم بنى اسرائيل را كه در متون مقدس مذكور است، آورده ايم.

«يفتاح» وقتى پيشواى مشايخ جلعاد گرديد، در جنگى كه با بنى عمون در پيش داشت نذر كرد اگر خداوند او را در جنگ پيروز كند، هنگام مراجعت هرچه را كه به

ص: 193

استقبال او از در خانه اش بيرون بيايد از آن خداوند باشد و آن را براى قربانى سوختنى بگذارد. وى فقط يك دختر داشت و او اولين كسى بود كه پس از مراجعت پدر از جنگ به استقبال پدر آمد. وقتى «يفتاح» چشمش به دختر افتاد، پيراهن چاك كرده، نذر خود را آشكار كرد و دختر نيز پذيرفت تا قربانى شود و چنين شد. پس از آن دختران بنى اسرائيل هر سال چهار روز را براى دختر يفتاح عزادارى مى كردند. (1) پادشاه موآب كه از مقاومت در برابر «يهورام» و «يهوشافات» عاجز و درمانده شد، به جهت تحريك غيرت قوم خود يا دشمن خود، نخست زاده خود يعنى پسر بزرگ خود را قربانى سوختنى قرار داد. (2) «عمّونيان» بتى داشتند به نام «مولك» يا «ملكون» اين بت از مس تو خالى ساخته شده و سر گوساله داشت كه بر صندلى نشسته بود. معمولًا براى اين بت كه خداى عمّونيان بود، قربانى هاى انسانى به خصوص از ميان بچه تقديم مى شد. روش قربانى كردن به اين شكل بود كه در درون اين بت آتش روشن مى كردند تا زمانى كه بازوهاى اين بت مسى، قرمز مى شد، آن گاه قربانى مورد نظر را بر روى دست هاى بت مى گذاشتند تا فوراً بسوزد.

در همين حين طبل ها نواخته مى شد تا صداى داد و فرياد قربانى شنيده نشود.

در كتاب دوم پادشاهان چنين آورده شده كه: «اهل سَفَروايم پسران خود را براى «ادرمَّلك» و «عنَّملك» كه خدايان سفروايم بودند به آتش مى سوزانيدند». (3) انبياى بنى اسرائيل بارها و بارها يهوديان را از اين نوع كارها منع كرده بودند، ولى «آنها به مواعظ انبيا توجه نكردند، تا اين كه خشم يهُوه بر آنها افروخته شد». (4)

ص: 194

الهى مى شدند. آنچه كه از كتب مقدس به دست مى آيد نشان مى دهد كه بنى اسرائيل براى خدايان خود هيكل ها(مجسمه ها) و نمادها يا تماثيلى مى ساختند و آنها را پرستش كرده، براى آنها قربانى مى كردند. اين مجسمه ها و تماثيل كه خدايان اقوام بودند، گاه به شكل هاى پادشاهان و يا حيوانات و يا ممزوجى از انسان و حيوان يا فرشتگان ساخته مى شدند.

با اين كه خداوند گفته بود «هيچ شكلى از آنچه در آسمان و زمين و درياست براى خود مساز و نزد آنها سجده مكن و آنها را عبادت منما» (1) ولى پرستش و عبادت يهُوَه(خداى يكتا) كم كم به پرستش اوثان و تماثيل تبديل شد و اين نوع پرستش كم كم حالت رسمى گرفت تا آن جا كه «تمثال غيرت» را بر سردر دروازه اورشليم نصب كردند تا دلالت نمايد براى اين كه عبادت تماثيل در اين شهر آشكار و واضح گشته است. (2) «هر امت خدايان خود را ساختند و در خانه هاى مكان هاى بلند كه سامريان ساخته بودند گذاشتند، يعنى هر امتى كه در شهر خود ساكن بودند، پس اهل بابل «سكّوت بنوت» را و اهل كوت «نَرجَل» و اهل حمات «اشيما» را ساختند و عِوّيان «نِبحَز» و «تَرتاك» را ساختند». (3) انسان امروزى كه در قرن بيست و يكم بعد از ميلاد زندگى مى كند نيز گرفتار شرك و بت پرستى است و در بعضى از كشورها هنوز مردمى هستند كه براى خود بت هايى ساخته اند و شب و روز به عبادت آنها مشغول و براى آنها ركوع و سجود و قربانى مى كنند.

در قاموس كتاب مقدس تحت كلمه ميمون آمده است: «فعلًا در هندوستان بت ميمون مورد پرستش مى باشد، چه كه در آن جا هيكلى و معبدى براى آن حيوان برقرار دارند مى باشدكه داراى هفتصد ستون است».

در رساله پولس به روميان آمده است: (4) اى كسى كه ديگران را تعليم مى دهى، چرا

ص: 195

خود را نمى آموزى؟ وعظ مى كنى كه دزدى نبايد كرد، آيا خود دزدى نمى كنى؟ و از زنا كردن نهى مى كنى، آيا خود زانى نيستى؟ از بت ها نفرت دارى، آيا به تجاوز از شريعت، خدا را اهانت نمى كنى؟ زيرا كه به سبب شما در ميان امت ها اسم خدا را كفر مى گويند، چنان كه مكتوب است.

البته هرگاه احكام الهى از جامعه طرد مى شد و ستمگران ستمگرى مى كردند و مانع مى شدند كه قوم خدا، او را عبادت كنند، خداوند وعيد عذاب به آنها مى داد؛ از جمله عذاب هايى كه بر مصريان رفت، عذاب هاى ده گانه بود كه عبارت بودند از:

1. تلخ شدن رود نيل 2. هجوم وزغ ها، 3. هجوم پشه ها، 4. هجوم مگس ها، 5. بيمارى وبا، 6. بيمارى پوستى(دمل)، 7. سرما و تگرگ، 8. هجوم ملخ ها 9. تاريكى مطلق هوا، 10. قتل نخست زادگان(اولين مولود پسر) مصريان. (1)

ص: 196

ص: 197

ص: 198

مى شود. براى ما ايرانيان كه خوشبختانه وارث فرهنگى بسيار غنى و سرشار، چه از عهد باستان و قبل از اسلام و چه بعد از ظهور دين پر بركت اسلام هستيم، شناخت و آگاهى از مدنيت و فرهنگ، ضرورى و واجب است.

شناسانيدن ايران و جلوه هاى گوناگون عناصر با ارزش تاريخ و تمدن ايرانى به مردم و آگاه ساختن آنان از ويژگى هاى ظريف و عشق به زيبايى و روش ها و سنت هاى نيك اجتماعى، از جمله مهم ترين وظايفى است كه ايران دوستان و پژوهشگران و اهل قلم و مربيان و معلمان بر عهده دارند.

از شواهد باستان شناختى و منابع تاريخى و مطالعات انسان شناختى چنين استنباط مى شود كه اهداى نذور و زيارت اماكن مقدس از ديرپا، بنيادين و كهن ترين صور رفتارها و تجربه هاى دينى فرهنگ ها و جامعه ها و جمعيت ها بوده است. همه تجربه هاى دينى به طريقى با زيارت و اعمال زايرانه جمعيت هاى متدين درپيچيده اند. به ديگر سخن دينى را بدون زيارت و اعمال و آداب آن و نذر و نياز سراغ نداشته و نمى شناسيم. اصولًا هر اندازه فرهنگ ها، جامعه ها و جمعيت ها دينى تر زيسته و هستى را متدينانه و آيينى تر تجربه كرده اند، با ادب و آدابى زايرانه تر نيز زندگى را تشكّل داده اند. لايه هاى باستانى تر فرهنگ ها، پرمايه و غنى از تمثيل هاى آيينى و كنش ها و رفتارهاى زايرانه و آداب عميقاً معنوى جمعيت هاى زاير بوده است.

سرمايه و ثروتى را كه در گذشته جمعيت هاى زاير از طريق اهداى نذرها براى زيارتگاه ها و اماكن متبرك خود هزينه مى كرده اند، با توجه به امكانات محدود مادى و تنگناهاى معيشتى كه با آن دست و پنجه مى فشرده اند، شگفت آور بوده است. امر اتفاقى نيست كه زنده، غنى، معنوى و فعال ترين محوطه ها و مكان ها در گذشته زيارتگاه ها بوده اند. معمارى، هنر، ادبيات و آداب زيارت و اهداى نذور را بى اغراق مى توان از گرانمايه ترين ذخاير معنوى و ميراث جمعيت هاى زاير دانست.

ص: 199

باستان شناسان و مورخان اديان اطلاعات مهمى را از ميراث زايران و سنت و معنويت و آداب و ادبيات زيارت در فرهنگ ها و آيين هاى مختلف در دوران هاى گذشته در اختيار ما مى نهند. از مطالعات تطبيقى- تاريخى و پديدار شناختى زيارت و زايرى و مناسبات آن با ديانت و ديندارى نيز چنين استنباط مى شود كه نسبت، رابطه يا مواجه زايرانه با «چيزها» با امرالوهى، قدسى و متعالى كه هر سه از عناصر بنيادين تجربه هاى دينى هستند سخت و استوار درتنيده است. (1) يكى از سنت ها و خصلت هاى پسنديده مردم ايران باستان، نيكى و نيكوكارى و كمك به همنوع و اهداى نذور به معابد و اماكن مقدس بوده است و اين عمل را جزء وظايف ملى و مذهبى خود مى دانسته اند. در هر دين الهى، نذر و نياز و داد و دهش و خير و خيرات و نيكوكارى از وظايف عمده پيروان آن دين به شمار مى رود و پيامبران الهى بر اين مطلب تأكيد فراوانى نموده اند.

ايرانيان باستان پيرو آيين يكتاپرستى زرتشت بوده اند و در كتاب مذهبى آنان يعنى" اوستا" در بخش گات ها چنين آمده است:

ص: 200

1. «اى مزدا رفتار و گفتار نيك و پرستش بى ريايى كه در پرتو آنها مردم از بخشايش جاودانى و پارسايى و نيروى معنوى و رسايى برخوردار مى گردند همه را نخست به تو اى خداوند هستى بخش پيشكش(نياز) مى نماييم». (1)(يسنا- هات 34- بند 1)

ص: 201

وَ الَّذِينَ هَادُواْ وَ الصبِينَ وَ النَّصرَى وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِينَ ...». (1)

مرحوم علامه طباطبايى در تفسير الميزان ذيل آيه مذكور مى نويسد: «منظور از مجوس قوم معروفى هستند كه به زرتشت گرويده و كتاب مقدسشان اوستا نام دارد .... و در قديم الايام مجوسيان در ايران و چين و هند وغير آنها آتشكده هايى داشتند و وجود همه عالم را مستند به اهورامزدا دانسته و او را ايجاد كننده همه مى دانستند». (2) از اين آيه شريفه و ترجمه و تفسير آن كه در الميزان خيلى مفصل نقل شده معلوم مى شود كه قرآن كريم ملت مجوس را اهل كتاب دانسته و آن طايفه را با يهود و نصارى كه از امم خداپرست و داراى احكام و شريعت متقنى بودند، در يك دريف آورده و كلمه مجوس را با واو وصل به ايشان مى پيوندد و به توسط حرف موصول دوم(كلمه الّذين)؛ آنان را از مشركين جدا مى سازد. در ضمن ذكر حديثى از ابا عبداللَّه عليه السلام راجع به مجوس در انتهاى آن از قول پيغمبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «مجوس را پيغمبرى بوده است كه او را بكشتند و كتابى آورد كه آن را بسوزانيدند و بر دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بود». (3) مى دانيم كه كافران و دشمنان زرتشت او را به شهادت رسانيدند و كتاب اوستا نيز در حمله اسكندر به ايران به آتش كشده شد. در اين جا به ذكر چند نمونه از سروده هاى خود زرتشت كه در بخش گات هاى اوستا آمده، مى پردازيم كه دليلى است بر يكتاپرستى ايرانيان باستان كهن ترين و مطمئن ترين قسمت اوستا بخش گات مى باشد.

«اوست نخستين انديشه گرى كه با نور خود افلاك را درخشان ساخت و با نيروى خرد خويش راستى بيافريد تا نيك انديشان را يار و پشتيبان باشد. اى هستى بخش و داناى بزرگ؛ اى كسى كه هميشه در هر حال يكسانى، با روح مقدست فروغ ايمان را در قلب ما بر افروز». (4)

ص: 202

«اى مزدا، هنگامى كه تو را با ديده دل نگريستيم در انديشه خود دريافتيم كه تويى سرآغاز، كه تويى سرانجام، كه تويى پدرمنش پاك، كه تويى آفريننده راستى، كه توى داور دادگر كارهاى جهانى». (1) گر مسلمان، گر نصارى هم مجوس و هم يهود

ذاكر درگاه او هريك همى گويد خدا

همه جا خانه يار است چه مسجد چه كنشت.

ص: 203

اهل فضل و دانش بودند و نيز در كانون توجه افراد عادى و دولتى و حكومتى قرار داشت، به تدريج به محل آموزش، كتابخانه و موزه مجهز گرديد و نيز از محوطه آن براى برگزارى مراسم و جشن ها استفاده مى گرديد.

ص: 204

به طورى كه عيسويان مؤمن كه به كليسا مى روند، الزاماً رو به سوى محراب كه در خاور واقع شده نماز مى خوانند.

قبله زرتشتيان نيز نور است به هر شكلى كه جلوه نمايد، خواه اين نور از شعله آتش يا شمع فروزان باشد و خواه از خورشيد يا هر شيئى نورانى ديگر. در اوستا فقره اول از كرده دوم هفتن يشت آمده است: «اى خداى هستى بخش داناى بى همتا كه بخشاينده همه چيز و از ديده ظاهربين ما ناپديدى، اين آتش را كه در برابر گذاشته ايم، نور آفرينش تو مى دانيم و آن را به منزله قبله مى شناسيم و به وسيله اين نور كه ذره اى از ذرات انوار تو است، خواستاريم كه خود را به نور حقيقت تو برسانيم».

و در فقره اول ارديبهشت يشت به زرتشتيان صريحاً دستور داده شده كه هنگام پرستش اهورامزدا در برابر نور و روشنايى قرار گيرند. و به پيروى از اين دستور، هنگامى كه زرتشتيان به آتشكده مى روند، در آن جا روبه روى آتش فروزان قرار مى گيرند و با خدا راز و نياز مى نمايند.

در قرآن مجيد چنين مى فرمايد: «اللَّهُ نُورُ السَّموَ تِ وَالْأَرْضِ ...» (1)

خدا نور آسمان ها و زمين است ....

مرحوم علامه طباطبايى در تفسير الميزان در اين مورد مى فرمايد: «خداى تعالى نورى است كه آسمان ها و زمين با اشراق او بر آنها ظهور يافته اند ... خداى تعالى كامل ترين مصداق نور مى باشد ...».

در انجيل، رساله اول ژان، باب اول، آيه پنجم آمده است: «اين پيغامى است كه ما از او شنيده و اينك بازگو مى كنيم كه خداوند نور محض است و ظلمت و تيرگى در او وجود ندارد».

متأسفانه برخى مردم ناآگاه و حتى بعضى از مستشرقين سطحى نگر، اين احترام به آتش در ميان زرتشتيان را دليل آتش پرستى آنها دانسته و تهمت بزرگى را به آنها روا

ص: 205

داشته اند. در صورتى كه همان طور كه در توضيحات بالا اشاره شد، زرتشتيان، اهل كتاب و يكتاپرست هستند و نور و آتش، در هنگام نماز و عبادت قبله آنها مى باشد.

فردوسى، شاعر نامدار نيز، در اين باره سروده است:

نگويى كه آتش پرستان بدند پرستنده پاك يزدان بدند

كه آتش بدانگاه محراب بود پرستنده را ديده پرآب بود

وجود آتشكده هاى مختلف در اقصى نقاط ايران باستان، خود دليلى بر مؤمن بودن و يكتاپرستى ايرانيان بوده است. هر يك از آتشكده ها نيز به نوبه خود و با توجه به وسعت و اهميت و موقعيتى كه داشته اند، داراى موقوفات و نذوراتى بوده اند و اداره امور آنها توسط موبدان و هيربدان از محل درآمد همان نذرهاى اهدايى و موقوفات بوده است.

مؤمنان همواره قسمتى از نذور و هدايايشان را به صورت چوب ها و گياهان خوشبو چون، هذانئپت(چوب انار) (1) اورواسن(چوب صندل) (2) و هوگئون(لبان) (3) و .. وهوكرتى(عود) (4) نذر و به آتشكده ها تقديم مى كردند. (5).

روز سوم از ماه ارديبهشت كه ارديبهشتگان خوانده مى شود، مرسوم بوده است كه زرتشتيان به آتشكده رفته و مراسم ستايش بجاى آورند. زراتشت بهرام پژدو در شرح حال زرتشت موسوم به زرتشت نامه، از نصايح امشاسپند ارديبهشت به زرتشت آورده است:

به پيش آمدش فرخ ارديبهشت بدانگه كه همراه زو درگذشت

به زرتشت گفتا كه اى پاك تن پذيرفته ايزد ذوالمنن

پيامى بر از من به گشتاسب شاه بگو كاى خداوند ديهيم و گاه

ص: 206

به هر شهر بنهند آتشكده فراموش مكن رسم هاى سده

چو ما واگهش را پديد آورند برو بر بسى وقف ها گسترند

كه تا كار او را بود برگ و ساز نگيرند اين گفته ما مجاز

كه آن نور از نورهاى خداست كزآن گونه رخشان به پيش شماست (1)

همان گونه كه در شعر ملاحظه مى شود، توصيه شده كه در هر شهرى آتشكده اى بنا شود و پس از احداث آن نذور و موقوفات زيادى را برايش منظور كنند تا مايحتاج و مخارج آتشكده تأمين شود. ليست برخى آتشكده هاى ايران در كتاب جغرافياى تاريخى ايران باستان آمده است. (2)

ص: 207

دسترس گردانندگان نيايشگاه ها و آتشكده ها كه در روزگاران كهن سازمان هاى دينى و كشوردارى، هر دو به شمار مى آمد قرار مى دادند تا موبدان موبد، موبدان و يا هريك از سامانگران كه ويژه انجام كارهاى دهشى و نيكوكارى و خيرات بوده است، برابر با خواست شخص نيكوكار و خير دهشمند و در پاره اى از زمان ها بسته به نياز نيايشگاه و آتشكده به انجام كارهاى نيك و امور عام المنفعه برساند. نياكانمان باور داشتند كه دهش بايد به گونه اى همگانى انجام شود، نه دست به دست كه بى گمان فراگرد(جامعه) را به يك گونه تنبلى و گداپرورى وا مى دارد.

اگر با موشكافى چگونگى دهش و به ويژه دهش ها و كمك هاى دست به دست(فردى) را بررسى كنيم، مى بينيم كه دستورهاى داده شده در انجام اين گونه دهش ها تا چه اندازه دشوار بوده است. به اين بخش از ونديداد(كتاب قانون) بنگريد كه در آن آمده است: «... هرگاه خوراك به كسى دهى تا شكمش را از آن سير كنى، هرگونه(ثواب) و گناهى كه آن كس كند، دهشمند هم بهره اى از آن خواهد داشت». و يا در پوزش نامه زرتشتيان آمده است: «خورش اگر خورم و به ناكاران(بيكاران) دادم، پشيمانم و پوزش مى خواهم ...». همچنين در اندرز گواه(خطبه عقد) به هنگام بستن پيمان زناشويى، زن و مرد هريك چنين گويد: «اگر خوراك به ناارزانيان دادم پوزش مى خواهم».

بنابراين شايد مى توان اين گونه داورى كرد كه اين دشوارى ها براى آن است كه دهش ها، نذرها و كمك هاى دست به دست گسترش نيابد، مگر آن زمان كه دهشمند بى چون و چرا نيازمندى و ارزانى بودن تنگدستى را بداند. پس آن زمان كه اين گونه دهش در ميان نبود، دهشمندان و نيكوكاران به كمك هاى همگانى روى مى آوردند و موبدان و روحانيون آتشكده ها با روشن بينى ويژه اى كه داشتند، در انجام هدف دهشمند و شخص نيكوكار به كارهاى نيك و امور عام المنفعه مى پرداختند. بايد يادآورى كنيم همين نذرها و نيازها كه گاه ارزش چندى اش چندان زياد نبود، روى هم

ص: 208

انباشته مى گشت و به راه خير و سازندگى هاى نيك چون بنيان گذارى و احداث نوانخانه ها، آموزشگاه ها و يا بيمارستان ها، يعنى بناهاى موقوفه اى كه واقف آن همگان بودند مى انجاميد. (1) 2. اشوداد: اين گونه دهش و كمك را بخشش در راه پارسايى و نيكى گفته اند، چه دهشمند و شخص نيكوكار به هنگام اين گونه بخشش تنها به پاس نيكى و نيكوكارى و عمل صالح اين كار را انجام مى دهد. به گفته ديگر، شايد بتوان گفت: اشوداد، دهش و كمك از چيزهاى جابه جا شدنى نيست. همواره خانه، زمين، بوستان، كشتزار يا از اين گونه دارايى را به نيايشگاه و آتشكده واگذار مى كرده اند، يعنى در واقع املاك مذكور را نذر و وقف مى نموده اند. گردانندگان نيايشگاه ها يا موبدان و روحانيونى كه كارشان سامان دادن به اشودادها(اين گونه نذورات و موقوفات) بوده است، نمى توانستند دارايى هايى كه از راه اشوداد به نيايشگاه داده شده(وقف گرديده) را به فروش برسانند. اشوداد درباره پارسايان و يا موبدان گاهى شده است. حتى آنان نيز پروانه فروش اشوداد(وقف) را نداشته اند. همان طور كه ملاحظه مى شود، مى توان اشوداد را گونه اى از پيوسته نيكى يا وقف دانست. (2) 3. گاهنبار: يكى از سنن ايرانيان باستان كه براى داد و دهش و خير و خيرات برگزار مى شد، مجالس شش گاهنبار يا گهنبار بود. اين آيين بسيار قديمى است. در زمان، يا پس از ظهور زرتشت، تغييراتى در روش برگزارى گهنبار داده شد. در ابتدا بخش هايى از اوستا را موبدان مى خواندند، آن گاه سفره عام مى كشيدند و هركس- اعم از فقير و غنى- بر سر سفره گهنبار مى نشستند و از آن استفاده مى كردند. اين روش تا زمان انوشيروان ساسانى ادامه يافت. در زمان او به علت اوج گرفتن فاصله طبقاتى بين مردم، تغييراتى در آيين گهنبار به وجود آمد.

ص: 209

شش گاهنبار يا گاهان بار- به طور كلى- اشاره به شش گاه يا شش هنگام از اوقات مختلف سال دارد كه موقع آفرينش عالم و عالميان مى باشد. در آيين مزديسنى(يكتاپرستى) زرتشت، اين شش گاه يا شش هنگام كه به شكرانه نعمت هاى خداوند متعال جشن مى گيرند و زرتشتيان- مانند ايرانيان قديم- در اين جشن ها بذل و بخشش و نذر و نياز و داد و دهش و خير و خيرات و انفاق مى نمايند و احسان مى كنند و سپاس اهورامزدا را بجا مى آورند. درآمد و منافع حاصله از موقوفات و نذور گهنبار نيز در اين ايام صرف نيات خيرخواهانه و نيكوكارانه واقف يا نذركننده مى شود.

شش جشن گاهان بار مربوط به اوقات شش گانه آفرينش جهان و جهانيان است.

در تورات و قرآن مجيد نيز آمده است كه خداوند متعال آسمان و زمين و مخلوقات و موجودات را در شش روز(مرحله) آفريده است.

اوستا نيز آفرينش جهان را در شش وقت قرار مى دهد. به همين لحاظ در آيين ايران باستان، اين شش هنگام به ياد اوقات شش گانه عالم خلقت جشن گرفته مى شد. نام اين جشن ها به ترتيب عبارت اند از:

1. ميديوزرم: (1) ميان بهار كه زمين سبز و خرم است. براساس اعتقاد كهن ايرانيان در اين روز آسمان آفريده شده است.

2. ميديوشم: (2) ميان تابستان. در اين هنگام آب آفريده شد ..

3. پيتى شهيم: (3) وقتى كه گندم مى رسد. در اين گاه زمين خلق شده است ..

4. اياثرم: (4) يعنى آغاز سرما. در اين هنگام نباتات خلق شده اند ..

5. ميديارم: (5) حدوداً ميانه فصل سرد. در اين روز جانداران آفريده شده اند ..

6. همس پت ميديم: (6) در اين روز انسان آفريده شده است و با خلق شدن او كار آفرينش پايان يافته است.

ص: 210

در همه گاهان بارها به طور كلى نماز آفرينگان گاهان بار مى خوانند. شش گاهان بار سال نزد زرتشتيان ايران و هند، اوقات عبادت و انفاق و احسان و نيكى و خيرات و مبرات و كمك به مستمندان است. از وجوهات مربوط به اوقات گاهانبار و از محل درآمد و منافع نذورات موقوفاتى كه بر گهنبار نذر و يا وقف شده اند، مراسم و جشن هاى بزرگ مى آرايند، توانگر و بى نوا، هر دو در آن شركت مى كنند، آنانى كه خود از عهده مخارج اين مراسم برنمى آيند، بايد در مراسم دينى كه ديگران بانى آن هستند، يا از نذورات و موقوفات مربوطه داير مى شود شركت كنند و از خوان نعمت توانگران كه در همه جا گسترده مى شود بهره مند گردند. در كتاب صد در بندهش، باب 94 مى گويد: «اگر كسى در سال يك بار به گاهانبار نرود، يك سوم از ثواب هايى كه كرده بكاهد و يك سوم به گناهانش بيفزايد».

هم اكنون نيز هم وطنان زرتشتى ما در كرمان و يزد، نذورات و موقوفاتى دارند كه نذر و وقف بر گهنبار شده و همه ساله درآمد آنها در محل صرف نيات نذركننده و واقف مى شود. (1)

ص: 211

در كتاب هاى ريگ وداى هندوها و اوستا، از نذر و نياز صحبت شده است. البته آنها مربوط به دين و آيين آرياهاى قبل از ظهور زرتشت بوده است، براى اين كه تا حدودى به چگونگى نذر و نياز آن دوران آشنا شويم، به توضيح مختصرى مى پردازيم:

ص: 212

همان گونه كه در عالم اسلام روح «قرآن» مجيد در كتاب هاى اسلامى جلوه گر شده و زبان قرآن در «فرهنگ اسلام» بنياد نوين و استوارى به وجود آورده است، و كم تر كتاب اسلامى را مى توان يافت كه از روح قرآن الهام نگرفته باشد. به همين مقياس هيچ كتابى در قلمرو «فرهنگ هندو» تأليف و تدوين نشده، مگر آن كه تعليمات وداها كم و بيش نويسنده را تحت تأثير و نفوذ خود قرار داده باشد. با اين تفاوت كه اسلام دين جهانى الهى است و از سرزمين عربستان به كشورهاى دور و نزديك ديگر هم گسترش يافته است، ولى حوزه مذهب هندو در طول تاريخ بشر محدود به همان شبه جزيره هند بوده و جنبه مذهب بومى و ملّى دارد. (1) راجع به قدمت اين كتاب در ميان محققان هندى و غير هندى اختلاف نظر است.

در قرن نوزدهم برخى از دانشمندان هندى مانند تيلك (2) بعضى از قسمت هاى ريگ ودا را از روى محاسبات ارقام نجومى مربوط به پنج تا شش هزار سال پيش از ميلاد مسيح و حتى قديمى تر دانسته اند، ولى ماكس مولر (3) تاريخى را در حدود 1200 سال پيش از ميلاد در نظر گرفته است.

آنچه مسلّم است به وجود آمدن اين سرودها قرن ها پيش از بودا و تبليغ عقايد بودايى بوده و از طرف ديگر شروع آن همزمان يا كمى قبل و يا بعد از ورود قوم آريايى به هندوستان است. ژاكوبى (4) براساس اطلاعات نجومى چنين نتيجه مى گيرد كه تاريخ دو تا از سرودهاى ريگ ودا در هزاره پنجم پيش از ميلاد است. به هر حال آنچه قطعى به نظر مى رسد، ريگ ودا قديم ترين اثر قوم آريايى هند است، و بى شك تاريخ به وجود آمدن آن قبل از تاريخ تمدن يونان و پيش از تدوين كتب مذهبى موجود قوم يهود است. (5)

ص: 213

ص: 214

دسته ها و گروه هاى كوچك آريايى، با جذب بوميان اوليه كم كم مراكزى پر جمعيت با قدرت مركزى به وجود آوردند. هريك از اين مراكز كه به وسيله گرد آمدن عده اى از گروه هاى پراكنده تشكيل شده بود، به وسيله شاهى اداره مى شد. (1)

ص: 215

از گزند محفوظ بدارند و آنها را زياد كنند. قربانى و نذر و نياز قدرت كامله خدايان و نيروى بشر را براى انجام دادن كارهاى بزرگ افزايش مى دهد، و از تجاوز افراد به حقوق يكديگر جلوگيرى مى كند. (1)

ص: 216

7. هنگامى كه آب هاى بى پهنا جهان را كه شامل جرئومه بود فراگرفت، و آگنى را به وجود آورد، و در آن زمان تنها نفس خدايان پيدا شد. پس ستايش و نذر خود را به سوى چه خدايى تقديم نماييم؟

8. آن كه به قدرت خويش آب ها را در اطراف نگاه داشت، و شامل نيروى خلاقه بود، و قربانى را به وجود آورد. آن كه در ميان خدايان بالاترين خداى يكتا بود. پس ستايش و نذر خود را به سوى چه خدايى تقديم نماييم؟

9. او كه پدر زمين است، و بى اشتباه جهان بر او متكى است، و آسمان را به وجود آورده و آب هاى بى پهنا و ژرف و دل انگيز را آفريده است، باشد كه او ما را گزندى نرساند. پس ستايش و نذر خود را به سوى چه خدايى تقديم نماييم؟

10. هيچ كس جز تو اى «پر جاپتى» وجود را به همه اين موجودات نداده است.

باشد كه حاجات ما كه به منظور آنها براى تو قربانى مى كنيم، روا گردد. باشد كه صاحب ثروت شويم (1). (2)

ص: 217

و نياز و نيكوكارى اشاره شد مى پردازيم:

يسنا بيشتر جنبه تقدس دارد و حاوى سرودهاى ستايش است كه براى ايزدان در معنى وسيع كلمه، هر چيز نيكو و سودرسان و زندگى بخش سزاوار ستايش است. ايزد در اوستا يزت (1) مى باشد، يعنى هرچيز شايسته ستايش. كاربرد پهلوى واژه يزد و يزدان به معنى شايسته ستايش و سزاواران ستايش، مفهوم ايزد يا فرشته را پيدا كرد. از لحاظ دستورى يزدان جمع يزد است در پهلوى، و در فارسى جديد عنوانى عام براى خداوند شده است.

آب پاك نيالوده، باران سودرسان زندگى بخش، ماه گوى چهره زيبا، خورشيد تابنده بركت بخش، ستارگان فروغمند، آسمان، رودها، درياها، چشمه ها، گياهان سودمند، زمين گهواره سان براى انسان، چارپايان و دام هاى سودرسان، سال و ماه و روز، گاه ها وقت ها، شهرها و روستاها، خان و مان، بزرگان و پارسايان، فَروَشى ها و روانان نيك، ايزدان و امشاسپندان سى و سه گانه، دين مزدايى زرتشتى، قوانين نيك زندگى ساز، كوه هاى آسايش بخش، داد و دهش(انفاق و صدقات)، علم و دانش، نعمت و ثروت و بركت، دليرى و زورمندى، راستى و درستى و بسيارى ديگر كه همه سزاوار ستايش و نيايش هستند. اهورامزدا خود خير محض، دانش محض، نيكى محض، خرد محض، جوهر اولاى زيبايى و نيكى و سودمندى است. ستايش و نيايش هر پديده نيك و سودرسان در واقع ستايش و پرستشى است براى خود اهورامزدا و همه ايزدان جلوه هاى بى شمار از ذات خداوندى او به شمار مى روند.

در مراسم دينى كه بدين شكل ميان زرتشتيان چندين قرن است ادامه دارد، سرودهاى يسنا را دو موبد با هم تلاوت كرده و مى خوانند. اين دو موبد زوت (2) و راسپى (3) ناميده. مى شوند. اما پيش از آن، در زمان ساسانيان و حتى سده هاى اوليه تسلط تازيان، مراسم ستايش و يسناخوانى و آداب مربوط به آن به وسيله هفت موبد انجام مى شد. (4)

ص: 218

در اين جا ناچار از توضيح و شرح بسيار كوتاه براى چند اصطلاح مى باشيم:

زور (1) در اوستا زَاثرَ (2) در پهلوى زور (3) و زوهر (4) آمده است. امروزه زرتشتيان آن را ... «آبزور» مى نامند و آن عبارت است از دهش و نذر آشاميدنى و مايع كه برابر با مراسم و آيين انجام مى شد و هنگام برگزارى مراسم دينى و خواندن يسنا در سفره مى نهادند.

نوعى ديگر نذر خوراكى، مَيزدَ (5) در اوستا و ميزد (6) در پهلوى است. زَور كه نذر مايع و. آشاميدنى است، مى زد، نذر غير مايع عبارت از نان و ميوه و گوشت و غيره ... مى باشد.

در اوستا بَرسَمن (7) و در پهلوى بَرسَم (8) عبارت است از شاخه هاى صاف و بدون گره. انار يا گز كه به شمارى چند آنها را دسته كرده، هنگام اجراى مراسم دينى و خواندن سرودها به دست مى گيرند. برسم از ريشه (9) به معنى رشد كردن، باليدن و نمو است.

شايد منظور از به دست گرفتن شاخه هاى گياهى در مراسم دينى و ستايشى، بجاى آوردن سپاس جهت نباتات و روييدنى ها و گياهان باشد كه موجب نعمت و بركت و پرورش و باليدن و تغذيه انسان و چارپايان قرار مى گيرد.

درون (10) نيز خوراكى ديگرى است كه در سفره چنين مراسم ستايشى نهاده مى شود. در اوستا درَاننَگه (11) درَانه (12) و در پهلوى درون (13) نام دارد و عبارت است از نان .. گرد و كوچكى كه تهيه آن داراى آداب و تشريفات ويژه اى بوده كه آن مراسم و تشريفات را «درون يشتَن» (14) مى نامند ..

هوم در اوستا هَئُومَه (15) و در سنسكريت سومَه (16) نام گياهى مقدس بوده است كه. شيره آن را با مراسم و تشريفاتى بسيار با آب و شير آميخته و شربت آن را

ص: 219

پراهوم (1) مى خواندند و در مراسم دينى، مؤمنان هر يك جرعه اى مى نوشيدند ..

هنگام انجام مراسم سرود خواندن و اجراى تشريفات و ستايش اهورامزدا، گياهان خوشبو و چوب هاى ويژه در آتشدان نهاده مى شد. كلمه «هاونى» نيز معنى بامداد را مى دهد و هاون گاه يعنى بامدادان. واژه رتو (2) / رد يعنى سرور، جمع آن ردان مى شود سروران، مثلًا رد خانواده، يعنى سرور خانواده. همچنين رد معنى روحانى و موبد را هم مى دهد. (3)

ص: 220

(خرداد) و بيمرگى(امرداد) و شير خوشى دهنده و هوم و پراهوم، هيزم و بوى را، اين بهره از زندگى(ديگر سرا) و پاكى و نماز ردپسندردان و سرود گات ها و فرمان ايزدى نيك بجاى آورده شده(همه اينها را) تقديم مى كنيم و نذر مى كنيم.

بند 2. افعالى كه به پيشكش(تقديم كردن و نذر كردن) ترجمه شده، اولى از مصدر دا (1) كه به معنى دادن و بخشيدن مى باشد مشتق است(و مربوط است به واژه دَدِمَ هى) كه مصدر به پئيرى (2) به معنى پيشكش نمودن و تقديم كردن و در راه خدا بخشودن است ..

دومين فعل وَيديم هى، از مصدر وَئِذ (3) مى باشد كه در اين جا مصدر به «آ» كه پيشوند است شده و به معنى نذر كردن و وقف نمودن و در راه خدا انفاق كردن است.

(ترجمه استاد پور داوود).

در بند 1 مى بينيم برخى نام ها و فروزه ها را ياد مى كند و در پايان مى گويد: همه اينها را مى دهيم و مى بخشيم و پيشكش و نذر مى كنيم. از اين گفته ها چنين برمى آيد سخنان اين بخش را درباره نذر و نياز كردن و به درگاه خدايا به جهان زندگى پيشكش نمودن و ارمغان فرستادن است. آنچه كه در اين بند ياد شده و از سوى سراينده يسنا پيشكش و نذر مى شود بر دو گونه است: يكى از راه انديشه و گفتار و كردار و برترى و بزرگى و برخى فروزه هاى ديگر مينوى است. جور ديگر از آنها چيزهايى است كه مى توان آنها را به ديگران داد و بخشيد و انفاق كرد. مانند خوردنى ها و آشاميدنى ها و هوم و پراهوم و به جز آنها.

اين هر دو جور نذر و نياز كردن و بخشش و پيشكش و انفاق نمودن، بسيار بجا و درست است و هردو پسنديده و شايسته مى باشند. نذر و نياز و پيشكش و انفاق، تنها اين نيست كه آدم چيزى به ديگران بدهد، بلكه روى هم رفته نتيجه سودمند از خود نشان دادن و يادگارهاى خوب بجا گذاشتن(الباقيات الصالحات) است. اين نتيجه ها

ص: 221

و سودها و يادگارها مى تواند از راه انديشه و گفتار و كردار نيك و اعمال صالح و كارهاى خير و راهنمايى هاى مينوى و كار و كوشش براى آبادى جهان و آسايش مردم آن و يا از راه داد و دهش و انفاق و خيرات و مبرّات باشد. ساختن و وقف نمودن يك مدرسه، يك بيمارستان و يا يك درمانگاه، يك پل و ... و آن را براى استفاده عموم به خداوند متعال نذر و پيشكش و تقديم نمودن، از مصاديق همين كارهاى نيكى است كه در اين بند به آن اشاره شده است.

تمام انبيا و اوليا و صلحا و شهدا كه جانشان و عمرشان را براى خدمت به خلق خدا و در جهت ارشاد و هدايت جامعه بشرى مصروف داشته اند، معلمينى كه عمر خود را وقف آموزش و پرورش فرزندان مردم مى كنند، دانشمندانى كه تمام لحظات زندگيشان را صرف پيشرفت علم و دانش براى خدمت به بشريت مى كنند و مثلًا نتيجه تحقيقاتشان باعث نجات جان ميليون ها انسان مى گردد و عالمى كه با نوشتن كتاب هاى آموزنده و ارزنده روح و روان جوانان را به سوى تكامل و انسان شدن اعتلا مى دهد و بالأخره تمام كسانى كه در هر شغلى با انجام وظايف خود، به نوعى خيرشان به جامعه مى رسد و در گمنامى مطلق با ايثار و فداكارى ثمره كارشان خير و صلاح جامعه و به خصوص خدمت به محرومين مى باشد، در واقع همه زندگى خود را وقف و عمرشان را براى خدمت به مردم به درگاه خداوند متعال نذر و تقديم داشته اند.

بند 2 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اهورامزدا و به سروش پاك و امشاسپندان و به فروهرهاى پاكدينان و به روان هاى پاكدينان و به آذر اهورامزدا و به روان بزرگوار و به سراسر آفرينش پاك ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 3 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: اين پندار نيك و گفتار نيك و كردار نيك، اين هوم ها و ميزدها و زورها و برسم از روى راستى گسترده شده و جاندار نيك، خرداد و امرداد و شير خوب و هوم و پراهوم و هيزم و بوى را، اين بهره زندگى(ديگر سرا) و پاكى و نماز ردپسندردان و سرود گات ها و فرمان(ايزدى) نيك به جاى آورده شده

ص: 222

(همه اينها را) تقديم مى كنيم و نذر مى دهيم.

بند 4 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به امشاسپندان، شهرياران نيك خوب كنش(حاكم عادل و نيكوكار) جاودان زنده، جاودان سوددهنده كه در منش نيك بَسربرند و زن هاى آنان نيز.(همچنين زنان نيك انديش.)

بند 5 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: از براى افزايش اين خان و مان، و از براى فزونى اين خان و مان از رمه ها و مردان پاك زاييده شده و آنانى كه زاييده خواهند شد كه از آن(خانه) هستند.

بند 6 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فروهرهاى نيك پاكان كه نيرومندان و پيروزگران و ياور پاكانند.

بند 7 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به دادار اهورامزداى رايومند فرهمند، نيروى مينوى، به امشاسپندان ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 8 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به(فرشتگان) گاه ها، ردان پاكى، به هاوى پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ساونگهى(ايزد نگهبان چارپايان) و ويسنه پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 9 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به رپيتون پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فرادت فشووزنتوم پاك و ردپاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ارديبهشت و به آذر اهورامزدا ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 10 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ازيرين پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى وآفرين.

ص: 223

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فرادت وير دخيوم پاك و رد پاكى ستايش ونيايش وخشنودى وآفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به سرور بزرگوار نپات اپم و آب هاى مزدا داده ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 11 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اويسر و تربم ائيبى گيته پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فرادت و يسپم هوجيايى و به زرتشت پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فروهرهاى پاكدينان و به زنان با گروه فرزندان و به يائيريه هوشتى و به امَ خوب ساخته شده خوب رَسته(خوب بالا) و به بهرام اهورا داده و به اوپرتات شكست دهنده ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 12 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اشهين(سپيده دم) پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به برجيه و نمانيه پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به سروش مقدس پاداش دهنده پيروزگر جهان افزا، به رشن راست ترين، و به ارشتاد جهان افزا و بالنده(پروراننده) جهان.

بند 13 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به(فرشتگان) ماه، ردان پاكى به اندرماه پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به پُرماه و ويشپتت پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى وآفرين.

بند 14 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به(فرشتگان) گهنبارها، ردان پاكى به ميديوزرم پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

ص: 224

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به پتيه شهيم پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اياسرم پاك و رد پاكى(هنگامى كه گله) فرودآينده و گوسفند نر رهاشده، ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ميدريام پاك و رد پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به همسپتم پاك و ردپاكى ستايش ونيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به(فرشتگان) سال، ردان پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 15 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به همه اين كه سى وسه ردان پاكى هستند نزديك پيرامون هاونى، آنان از بهترين اشا(راستى و پاكى) هستند كه مزدا آموخته، زرتشت گفته، ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 16 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اهورا و مهر، بزرگواران آسيب نيابندگان پاكان و به ستارگان آفريدگان خرد مقدس(سپند مينو) و به ستاره تشتر رايومند و خرهمند و به ماه در بردارنده تخمه گاو(چارپايان) و به خورشيد تيز اسب، ديد، اهورامزدا، به مهر دهخداى(شهريار) ممالك ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم:(روز) به هرمزد(روز) را يومند و خرهمند ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم:(ماه) به فروهرهاى(فروردين ماه) پاكدينان ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 17 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به آب هاى نيك و به همه آب هاى مزدا داره و به همه گياه هاى مزدا داده ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

ص: 225

بند 18 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ماراسپندپاك كارگر(ورزيده) به قانون ضدّ ديوها، به قانون زرتشتى، به سنّت كهن، به دين نيك مزديسنا ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 19 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به كوه اوشيدرنَ مزدا داده و رفاهيت راستى بخشنده و به همه كوه هاى رفاهيت راستى بخشنده و بسيار رفاهيت بخشنده مزدا داده، به فرّ كيانى مزدا داده فرّ به دست نيامدنى مزدا داده ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به ارت نيك، به چيستى(علم) نيك، به رسستات نيك، به فرّ و سود مزدا داده ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 20 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به آفرين نيك پارسا و به خود(پارسا)، بن مرد پاكدين و به داموئيش اوپَمنَ ايزد چير دلير ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 21 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به اين جاها و روستاها و چراخورها و ميهن ها و آبخورها و آب ها و زمين ها و گياه ها(رستنى ها) و اين زمين و آن آسمان و باد پاك، به ستاره و ماه و خُروانيران جاودانى و به همه آفريدگان خرد مقدس(سپند مينو)، و به همه مقدسين و مقدسات كه روان پاكى(تقدس) اند ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 22 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به رد بزرگوار پاكى، به ردان روز و گاه ها و ماه گهنبارها و سال كه ردان پاكى هستند و در وقت هاونى(بامداد) ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 23 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم:(رسپى) به خشنودى سروش مقدس دلير تن فرمان قوى سلاح اهورايى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به خشنودى فروهر زرتشت سپنتمان پاك ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

بند 24 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به فروهرهاى چير پيروزگر پاكدينان، به فروهرهاى نخستين آموزگاران كيش، به فروهرهاى نياكان ستايش ونيايش و خشنودى و آفرين.

ص: 226

بند 25 اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به همه ردان پاكى ستايش و نيايش و خشنودى و آفرين.

اينك آنها را چنين نذر مى كنيم: به همه نيكى دهندگان ايزدان مينوى و جهانى كه به ستايش و نيايش(برازنده) هستند، از روى بهترين راستى امشاسپندان شهرياران خوب كنش را ما مى ستاييم.

بند 26 «ينگهه هاتم» مزدااهورا آگاه است از آن كسى كه(چه مرد و چه زن) در ميان موجودات ستايش بهتر است، به حسب راستى، اين چنين مرد و اين چنين مرد و اين چنين زنان را ما مى ستاييم. (1) همچنين در بخش ويسپرد و بخش يشت ها(هرمز يشت، بهرام يشت، زامياد يشت، هوم يشت) نيز مطالب فراوانى در مورد نذر و نياز مى باشد كه به علت محدوديت مقاله از ذكر آنها خوددارى مى شود.

ص: 227

نذورات جنسى و نقدى بوده كه به معابد اهدا مى گرديده است.

ب. دوره سلوكيان: در اين دوره همه زمين ها به حكم فتوحات متعلق به شاه بود.

معابد نيز داراى زمين هايى بودند و هرچند ما اطلاعى از املاك آنها در ايران نداريم، از پيش بايد قبول كنيم كه معابد مهمى مانند معابد هگمتانه(همدان)، كنگاور يا نهاوند، مى بايست داراى متصرفاتى بزرگ يا دهكده هايى باشند، اين معابد ثروت هاى بسيار داشتند و داراى موقوفات و نذورات زيادى بودند. (1) ج. دوره پارتيان يا اشكانيان: استرابون نوشته كه روحانيون اين زمان را محافظين آتشكده مى گفتند و اين عبارت ترجمه آثروان است كه به فارسى امروزى آتشبان مى شود. (2) از عمده ترين زمين ها، املاك خالصه و وقفى بود. پرستشگاه ها همچون دوران هخامنشيان بر املاك وسيع با روستاهاى فراوان و سرف هاى بى شمار تسلط داشته و فرمانروايى مى كردند و سلوكيان و اشكانيان قلمرو آنان را محترم مى شمردند. اين زمين ها يا از طرف پادشاه و يا به وسيله بزرگان در هرجا به منظور جلب رؤساى موبدان به پرستشگاه ها اعطا مى شد، نذر و وقف آنها مى گرديد.

د. دوره ساسانيان: پروفسور آرتور كريستين سن در مورد دين اين دوره مى نويسد: «مغان در اصل قبايل ماد يا طبقه اى از قوم مذكور بودند كه رياست روحانى دين مزدينى(غير زرتشتى) به آنان تعلق داشته است. آن گاه كه شريعت زرتشت بر نواحى غرب و جنوب ايران، يعنى ماد و پارس مستولى شد و دين باستانى را اصلاح كرد، مغان رييس ديانت جديد شدند. در كتاب اوستا نام طبقه روحانى را به همان عنوان قديمى كه داشته اند، يعنى آثروان مى بينيم، اما در عهد اشكانيان و ساسانيان، معمولًا اين طايفه را مغان مى خوانده اند و افراد اين طايفه خود را از يك ريشه مى دانستند. امين مارسان مى گويد: در اين عهد اهل ايران مغان را از يك قبيله

ص: 228

مى شناختند كه تكليفشان اجراى اعمال دينى است. (1) رييس همه موبدان كه منزلت پاپ زرتشتيان را داشت، موبدان موبد بود. اولين دفعه كه ما نام چنين صاحب مقامى را مى شنويم، آن جايى است كه اردشير شخصى را كه ظاهراً ماهداد نام داشته، به مقام موبدان موبدى نصب كرده است. شايد اين مقام پيش از اردشير هم بوده است، لكن اهميت آن را از وقتى بالا گرفت كه دين مزديسنى در ايران صورت رسمى يافت.

نذر و نياز و تشريفات مذهبى كه مستلزم اطلاع و تجربه مخصوص بود در معابد(آتشكده ها) به وسيله هيربدان اجرا مى شد. هيربد همان است كه در اوستا ائراپائيتى (2) خوانده شده است. خوارزمى معنى لفظ هيربد را «خادم آتش» گفته است. طبرى حكايت مى كند كه خسرو دوم آتشكده هايى بنا كرد(وقف نمود) و دوازده هزار هيربد براى «زمزمه» ادعيه و سرودن اغانى در آن آتشكده ها برگماشت. (3) همان طور كه قبلًا اشاره شد اداره امور معابد و آتشكده ها در مناطق مختلف كشور، علاوه بر نذورات و هداياى مردم احتياج به تأمين هزينه هاى مربوط داشته و مى بايست منابع مالى تأمين اين مخارج و هزينه ها مشخص باشد. لذا از طرف پادشاهان و حكام و بزرگان، چه براى رضاى خدا به عنوان انجام يك وظيفه دينى و مذهبى و چه براى جلب نظر و حمايت موبدان زرتشتى و توده مردم و تثبيت موقعيت و مقام خود، املاك فراوانى را وقف و نذر بر معابد و پرستشگاه ها و آتشكده ها كرده و معمولًا توليت آنها را به يكى از روحانيون و موبدان برجسته واگذار مى كردند.

به طور مثال مى توان به متن كتيبه كعبه زرتشت واقع در نقش رستم در چند

ص: 229

كيلومترى تخت جمشيد اشاره كرد كه در آن كريتر كه از روحانيون برجسته و متنفذ دربار ساسانيان بود مى گويد: «تمام اين چندين آتش هاى وقفى و خدماتى كه در اين كتيبه ذكر گرديده(منظور كتيبه شاپور) حتى بيش از اينها بوده، مخصوصاً توسط شاپور شاهنشاه(با فرمان مربوطه) به اين جانب واگذار گرديده. متن فرمان شاپور چنين است: و اين خانه بنيادى تعلق به شما خواهد داشت و به بهترين وجهى كه صلاح مى دانيد عمل كنيد كه موجب رضاى خاطر خدا و خاطر ما باشد». (1) گذشته از پولى كه معابد(آتشكده ها) از خزانه مركزى مى گرفته اند و خوارزمى حساب آنها را آتش هماره دبير به معناى حسابدار آتشكده ياد كرده است. خراج برخى ديه ها وقف برخى از معابد(آتشكده ها) بوده است كه موبدان درآمد آن ديه ها را خود مى گرفته و خرج مى كرده اند. (2) به طور كلى مى توان گفت: در زمان ساسانيان ديوان موقوفات بر اموال وقفى نظارت داشته است. (3) اما صدقات و اوقاف و نذر و نيازهايى كه از طرف طبقات مختلف به آتشگاه ها هديه مى شد، احتياج به دفاتر و اسناد(ثبت اسناد و املاك موقوفه و تنظيم وقفنامه ها) داشت و به سازمان هاى منظم روحانى. طبقه روحانى مخصوصاً در اواخر دوره ساسانى كه اوج قدرت خود را در اتحاد بين دين و دولت به دست آورد، مشتمل بود بر دو دسته موبدان و هيربدان كه البته دسته نخست به علت ارتباط مستمر با حكومت و عامه، بر دسته اخير كه كارش بيشتر جنبه علمى و تربيتى داشت مقدم شمرده مى شد. (4) ريچارد. ن. فراى نيز در كتاب ميراث باستانى ايران مى نويسد: «چنين مى نمايد كه واگذارى يك آتشكده كارى بس پر ثواب بوده، همچنان كه در ميان پارسيان امروزى

ص: 230

نيز چنين است. بسيارى از اين آتشكده ها به نام نذركننده و وقف كننده خويش نامگذارى شده بودند. شك نيست كه زمين هاى فراوان و خواسته ها و ثروت هاى بى كران نذر و وقف آتشكده ها مى شد ...». (1) قبل از اين كه در مورد چگونگى اداره امور موقوفات و تشكيلات ديوان اوقاف در دوره ساسانيان بحث كنيم، خلاصه اى از وضعيت طبقاتى و ديوانى و سازمان هاى ادارى اين دوره را بيان مى نماييم. اهميتى كه ديوان و كاركنان آن- دبيران- در حفظ و ايجاد تمركز و وحدت داشتند، از نقشى كه ديوان بعدها در دوران عباسيان در اداره امور پيدا كرد، به خوبى برمى آيد.

عنوان پاره اى از صاحب منصبان ادارى اين عصر كه در روايات اسلامى هست و البته در طى اصلاحات ادارى وظايف آنها نيز مكرر عرصه تحول شده است، به هر حال تصورى از تنوع و وسعت وظايف ادارى آنها را به دست مى دهد. اين عنوان ها از جمله شامل مشاغل؛ شهر آمار دبير، كذك آمار دبير، گنج آمار دبير، داد آمار دبير، آخور آمار دبير، آتش آمار دبير، روانگان دبير؛ مى شد كه از اين جمله دو عنوان اخير شامل شغل متصدى آتشگاه ها و امور خيريه، و دو عنوان نخست شامل مسئول درآمدهاى دولتى و سلطنتى بود. (2) مشخص است كه اداره امور نذورات و موقوفات آتشگاه ها و نظارت بر درآمد اراضى موقوفه مربوطه و هزينه آنها با متصدى آتشگاه ها بوده است.

در واقع مى توان شغل مذكور را به وزير اوقاف يا رييس سازمان اوقاف در دوران معاصر مشابه دانست.

كريستين سن هم از قول خوارزمى، دبيران دولتى را چنين مى شمارد: «داد ديبهر(دبير عدليه)، شهر آمار ديبهر(دبير عوايد دولت شاهنشاهى)، كذك آمار ديبهر(دبير عايدات دربار سلطنتى)، كنز آمار ديبهر(دبير خزانه)، آخور آمار ديبهر(دبير اسطبل شاهى)، آتش آمار ديبهر(دبير عايدات آتشكده ها، درآمد نذورات و موقوفات

ص: 231

مربوطه)، روانگان ديبهر(دبير امور خيريه). يك نفر دبير امور عرب نيز در دربار شاهنشاه ايران بود كه سمت مترجمى هم داشت و مزد و حقوق او را عرب حيره به جنس مى پرداختند.

غالباً طبرى كلمات وزيران و دبيران را چنان به كار مى برد كه گويى دو دسته از بزرگان هستند كه قائم مقام يكديگر مى شده اند. براى مثال اين عبارت طبرى را ذكر مى كنيم كه گويى گاهى همه وزيران و دبيران هنگام جلوس شاهنشاه جديد تغيير و تبديل مى يافته اند. (1) اشخاصى كه همواره جزء اين طبقه به حساب مى آمده اند از اين قرارند: وزرگ فرماذار، موبذان موبذ، اران سپاهبذ، اران ديبهربذ، و استرپوش بذ. در بعضى ادوار هيربذان هيربذ(رييس كل آتشكده ها، تقريباً مشابه رئيس كل سازمان اوقاف) نيز عضو هيأت وزرا بوده و گاهى استبذ(رييس تشريفات) هم در زمره آنان قرار مى گرفته است. (2) طبقه دبيران شامل اصنافى مانند محاسبان، نويسندگان محاكم و قراردادها، مورخان، پزشكان، شعرا و منجمان مى شد. خوارزمى در مفاتيح العلوم، هفت نوع خط فارسى برشمرده است كه هر كدام را كمينه بايد معرف يك ديوان دانست؛ داد دفيره(خطى كه احكام دادگسترى را با آن مى نوشتند)، شهر همار دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى شهرى بوده است)، كده همار دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى كشورى بوده است)، گنج همار دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى خزانه بوده است)، اهر(آخور) هماره دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى اصطبل بوده است)، آتش همار دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى آتش و نذورات مربوطه بوده است)، روانگان دفيره(خطى كه براى نوشتن حساب هاى اوقاف و امور خيريه بوده است). (3)

ص: 232

همچنين پطروشفسكى نيز در كتاب خود از ديوان موقوفات در زمان ساسانيان نام مى برد كه وظيفه آن نظارت بر نذورات واموال وقفى بوده است. (1) با توجه به مواردى كه از كتب مختلف به عنوان نمونه ذكر شد، ملاحظه مى گردد كه تشكيلات ادارى سازمان اوقاف و امور خيريه در ايرانِ زمان ساسانى بسيار گسترده و حايز اهميت بوده است، زيرا همان طور كه اشاره شد، اولًا، از هفت ديوان دولتى، تصدى دو ديوان آن يعنى آتش آمار دبير و روانگان دبير مربوط به تشكيلات ديوانى نحوه اداره معابد و آتشكده ها و چگونگى درآمد و هزينه نذورات و موقوفات و همچنين امور دينى و خيريه بوده است. ثانياً، از هفت نوع خط فارسى كه در اين دوره نام برده اند، دو نوع خط آن مربوط به حساب هاى آتشكده ها و معابد و نذورات و موقوفات بوده است. ثالثاً، علاوه بر اين كه دو نفر از دبيران ديوان هاى دولتى مربوط به امور اوقاف و نذورات آتشكده ها بوده اند. گاهى نيز متصدى شغل رييس كل آتشكده ها كه در واقع رييس كل اوقاف معابد و آتشكده ها نيز بوده و مسئوليت اداره امور اراضى موقوفه متعلق به معابد و آتشكده ها و نذورات آنها و ساير امور مربوطه با او بوده(يعنى هيربدان هيربد) عضو هيأت وزرا نيز بوده است و اين موارد ناشى از اهميت و موقعيت ويژه تشكيلات اوقاف در اين دوران مى باشد.

از طرف ديگر همان طور كه ملاحظه شد در دين زرتشت نيز با توجه به نمونه هايى كه از كتاب مقدس اوستا به آنها اشاره گرديد، به موضوع نذر و نياز، چه براى اهورامزدا(خداى يكتا) و چه براى انجام مراسم مذهبى در آتشكده ها و اهدا به آن جا و يا پيشكش نمودن به همنوعان پرداخته شده است. وجود اعتقاد و انجام نذر و زيارت در مورد ساير اديان الهى مثل مسيحيت و يهود نيز صدق مى كند كه خود مقاله اى مستقل را طلب مى نمايد.

ص: 233

ص: 234

18. فرهنگ نام هاى اوستا، كتاب ا و ب، هاشم رضى.

19. گاهنبار در ايران باستان، سيدحسين اميديانى، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 3، 1372.

20. گزارش هاى باستان شناسى، جلد چهارم، حفارى و خاكبردارى و تعميرات پاسارگاد و تخت جمشيد از سال 1331 تا 1338، على سامى.

21. ميراث باستانى ايران، ريچارد. ن فراى، ترجمه مسعود رجب نيا.

22. نيكوكارى و داد و دهش در ايران باستان، برهان ابن يوسف، فروهر.

ص: 235

ص: 236

ماهيت مفاهيم دينى كه به صورت اجتناب ناپذيرى با مقوله زيارت در ارتباط مى باشد، اين مقوله حايز اهميت دو چندان بوده است.

زيارت كه همان ديدار و ملاقات آگاهانه است، در خصوص انسان هاى مقدس و صالحين در دو گروه قابل تقسيم است: زيارت در زمان حيات شخص مقدس، زيارت پس از رحلت يا شهادت شخص مقدس.

در خصوص زيارت صالحين در زمان حيات، طبق روايتى كه نقل شده است، امام رضا عليه السلام به محول سيستانى فرمود: من را خوب زيارت كن، من از كنار قبر جدم خارج مى شوم و در غربت از دنيا خواهم رفت و .... (1) درباره زيارت صالحين پس از رحلت آنها، طبق روايتى از حاكم نيشابورى- كه خود از علماى اهل سنت مى باشد- چنين نقل شده است: حضرت سلطان الامام ابوالحسن على بن موسى الرضا صلواة اللَّه و سلامه على رسول اللَّه و على ائمة المعصومين و أبنائهم اجمعين فرمود: يكى از سادات و از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله(منظور امامزاده محمّدمحروق در نيشابور) در اين شهر مدفون است، به زيارت ايشان رويم و نيز به روضه سلطان محمّد در تلاجرد تشريف برد و آن روضه مقدس را زيارت نمود .... (2) همچنين به نقل از امام رضا عليه السلام آمده است: اين تربت من است، من در اين جا مدفون خواهم شد. بعد از اين خداوند اين محل را مكان ورود دوستان من خواهد گردانيد. به خدا سوگند هر كس از دوستان من مرا در اين مكان زيارت كند، يا به من سلام كند، البته حق تعالى مغفرت و رحمت خود را به شفاعت ما اهل بيت بر او واجب مى گرداند. (3) البته از ديدگاه ديگرى زيارت به دو گونه ديگر نيز قابل تقسيم است: زيارت اماكن

ص: 237

مقدس، مانند مكه و بيت المقدس؛ و زيارت قبور مقدس و مربوط به اشخاص صالح.

در اين خصوص مثلًا به روايت مشهور پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود: بين خانه من و منبر من باغى از باغ هاى بهشت قرار دارد، يا اين كه فرمود: يك نماز در مسجد النبى بهتر از هزار نماز در غير آن است، به جز مسجد الحرام(روايتى كه در صحيح مسلم آمده) و يا يك نماز در مسجد النبى بهتر از هزار نماز در غير آن است و يا يك نماز در مسجد الحرام بهتر از يكصد نماز در مسجد النبى مى باشد كه از عبداللَّه بن زبير روايت شده و در مسند احمد و صحيح ابن خزيمه و صحيح ابن حبّان نقل گرديده است، در اين زمينه هزاران روايت در منابع شيعى و سنى مى تواند مورد استفاده قرار گيرد.

زيارت اماكن مقدس مثل زيارت مسجد الحرام يا بيت المقدس يا مسجد قبا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تأكيد داشتند و به طور كلى هر مكانى كه مشمول آيه شريفه «فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ ...» (1) مى باشند، يعنى اماكنى كه خداوند براى برپاداشتن نام و ياد خود برگزيده است. زيارت قبور صالحين در بين مسلمانان در دو گروه متفاوت شكل گرفته است كه عبارتند از:

1. شيعيان كه ضمن تأكيد بر امكان گفت وگو با ارواح پاك آنها، امكان شفاعت طلبى و دعاى خيرخواهى از آنان را هم ميسر مى دانند و حتى گاهى بى اعتنايى به قبور بزرگان و والدين خود را موجب عاق والدين شدن و خشم ارواح آنها مى دانند.

2. اهل سنت كه فقط قبور را وسيله تذكر مرگ و يادآورى و عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان مى دانند و هرگونه شفاعت طلبى و گفت وگو با اموات و ارواح آنها را اولًا عملى عبث و بيهوده مى دانند و ثانياً آن را مظهر شرك و بى توجهى به خداوند قلمداد مى كنند.

ضمن تأكيد بر خطا بودن برخى از سوء استفاده هاى ناآگاهان و غافلان جوامع شيعى از مقوله زيارت و حتى غلو كنندگان كه متأسفانه باعث تهاجم به فرهنگ دينى

ص: 238

و شيعى شده اند، به دليل تأكيدى كه برادران اهل سنت در دو شهر مدينه و مكه بر اين مهم دارند و در واقع با استفاده ابزارى از تسلط خود بر اين اماكن مقدس از زوار هم استفاده ابزارى مى كنند و با نشر جزوات و تبليغ بر سر قبور ائمه بقيع عليهم السلام اقدام به تبليغات فرقه اى مى كنند، اين نوشتار در اين راستا نوشته شده است.

بديهى است آسيب شناسى مقوله زيارت در داخل جوامع شيعى و بهره بردارى ها و خواستگاه هاى سياسى و حضور سياستمداران و قدرتمندان در طول تاريخ براى بهره بردارى ابزارى از زيارت و زوار بايد در نوشتار مستقلى مورد بحث قرار گيرد.

ص: 239

10. عدم انتفاع و قطع اميد از همه چيز به جز خداوند بارى تعالى در هنگام زيارت و نخواندن دعاهاى وارد شده در هنگام زيارت.

ص: 240

ذُرّيَّتِى بِوَادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلَوةَ فَاجْعَلْ أَفِدَةً مّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مّنَ الثَّمَرَ تِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»؛ (1)

خداوندا من فرزندانم را در سرزمين غير قابل كشاورزى نزديك خانه كعبه سكونت دادم تا نماز را بپا دارند، پس قلوب مردم را به آنها مهربان گردان و به آنها روزى برسان تا شكرگزار تو باشند.

ملاحظه مى شود استفاده صحيح زاير از محل زيارت در اين آيه شريفه مورد اشاره قرار گرفته است و دعا براى بهره مند شدن آنها از نعمت هاى الهى و داشتن ارتباط حسنه و دوستانه با مردم محل زيارتى، از جمله دعاهايى است كه حضرت ابراهيم عليه السلام از خداوند خواسته است.

نكته سوم استفاده از تجهيزات و لوازم زيارت است. در مطالعه تاريخ كعبه با دو موضوع مهم مواجه مى شويم كه در قرآن مجيد نيز مورد اشاره قرار گرفته اند:

1. پرده بردارى كعبه؛ 2. آب دادن به حاجيان. علاوه بر اين دو مقوله حايز اهميت، در خصوص انجام برخى مناسك خاص- اعمال دينى ويژه- در قربانگاه، عرفات، مشعر الحرام و حتى پوشيدن لباس خاص در اماكن مقدس(لباس احرام) و ... از جمله مسايلى است كه در حاشيه زيارت اماكن مقدس مى تواند مورد توجه قرار گيرد.

ص: 241

اسلامى، به ويژه در دو گروه شيعيان و اهل سنت مورد تحقيق و بررسى قرار داد.

در جوامع شيعى، به دليل شبهاتى كه سايرين ايجاد كرده اند و نيز به دليل خصلت اسطوره سازى و اسطوره پرستى كه در ايران باستان وجود داشته است، اين اغراق ها مشهودتر است.

ص: 242

8. تشكيل گروه هايى از انسان هاى كاسب تحت عنوان روضه خوان حرم يا مداح حرم كه اغلب در حد زمزمه و تحت عنوان نذر، روضه ... مى باشد و سوق دادن مردم براى نذر پرداخت وجه به آنها در اين اماكن.

9. نگاه وسيله اى به اماكن متبركه با همان نگاه «هدف وسيله را توجيه مى كند» براى جلب مردم، كه البته اثرات تخريبى به همراه داشته است.

10. استناد و هدايت زايران به احاديثى كه بعضاً فاقد سند معتبر در منابع اسلامى هستند و اين امر موجبات سوء استفاده فرصت طلبان را فراهم آورده است.

11. در جوامع شيعى سوء استفاده از كتاب هاى دعا كه به عنوان جزئى از زيارت مطرح هستند هم رايج است. چاپ زيارتنامه هاى خاص با رنگ هاى متنوع و اسامى گوناگون و ثبت حقوق معنوى آنها به نام اشخاص و حق نشر گرفتن ها و ... از جمله استفاده هاى ابزارى از زيارت مى باشد كه بايد درباره اصلاح آن اقدام كرد.

مثل اقدام مثبتى كه در حرم امام رضا عليه السلام انجام شد و زيارتنامه هاى متحدالشكل مستند و از طريق خود آستانه، بدون هدف مادى چاپ مى گردد.

ص: 243

الف) تكيه بر قرآن به عنوان محور اساسى و اصلى مشترك بين مسلمانان، اقدامى پسنديده و صحيح است و آنچه بر مبناى قرآن باشد، توسط هيچ يك از مسلمانان قابل انكار نيست. البته بايد موضوع ناسخ و منسوخ بودن برخى آيات را با شفافيت مورد كنكاش قرار داد و سپس استنباط فقهى به عمل آورد.

ب) تكيه به سنت پيامبر صلى الله عليه و آله در بين شيعه و سنى، مطلوب و مورد تأكيد است. براى روشن شدن مطلب، عين نوشته علامه عبدالعزيز بن عبداللَّه بن باز در كتاب وجوب عمل به سنت رسول اللَّه و كفر كسى كه آن را انكار كند، چاپ دار القاسم للنشر را نقل و بررسى مى كنيم:

ص: 244

و همچنين در همان سوره مى فرمايد: «وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَءَاتُواْ الزَّكَوةَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ». (1)

در اين آيات دليل واضحى است كه هدايت و رحمت در إتباع و پيروى از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى باشد. و اين چگونه ممكن است با عمل نكردن به سنت او؟ يا اين كه گفته شود سنت او صحيح نيست! و يا گفته شود نمى توان بر آن سنت اعتماد كرد!

و بارى تعالى در سوره نور مى فرمايد: «فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ ى أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ (2)

كسانى كه با أمر رسول خدا مخالفت مى كنند بايد بترسند از اين كه مبادا دچار فتنه و مصيبتى شوند، يا اين كه عذابى دردناك در دنيا يا آخرت به سبب نافرمانى به آنها برسد.

و خداوند متعال در سوره حشر مى فرمايد: «وَ مَآ ءَاتَلكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَلكُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ»؛ (3)

(در اين جا يك قاعده مهم مقرر داشته و آن تبعيت رهبر مسلمين از نصوص شريعت) كه هر چه پيامبر به شما داد آن را بگيريد، و هر چه پيامبر شما را از آن منع كرد از آن دور شويد.

آيات در اين موضوع بسيار است و همه آنها بر وجوب اطاعت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم و بر پيروى از آنچه او آورده دلالت مى كنند، چنان كه قبلًا دليل وجوب إتباع كتاب خدا و تمسك به آن طاعت و أوامر و نواهى ذكر كرديم، و اين دو اصل و اساس ملازم و وابسته به هم هستند و از هم جدا شدنى نيستند، هر كس يكى از آن دو را انكار كند، مانند اين كه ديگرى را انكار و دروغ دانسته، و اين به إجماع اهل علم و ايمان كفر و ضلالت و گمراهى و خروج از دايره اسلام مى باشد.

احاديث در وجوب اطاعت رسول خدا صلى الله عليه و سلم و اتّباع و پيروى از آنچه آورده و تحريم معصيت او به طور متواتر وارد شده است؛ آن هم در حق كسى كه در زمان او بوده و

ص: 245

بعد از او تا روز قيامت خواهد آمد.

از جمله اين احاديث، حديثى است كه در صحيحين از أبى هريره رضى الله عنه ثابت است كه پيامبر صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«من أطاعنى فقد أطاع اللَّه و من عصانى فقد عصى اللَّه»؛

كسى كه از من اطاعت كند، مانند اين كه از خدا اطاعت كرده، و كسى كه از من نافرمانى كند، مانند اين كه خدا را معصيت و نافرمانى كرده است.

و در صحيح بخارى نيز از أبى هريره روايت است كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«كل امتى يدخلون الجنة إلا من أبى قيل يا رسول اللَّه و من يأبى قال: من أطاعنى دخل الجنة و من عصانى فقد أبى»؛

همه امت من داخل بهشت خواهند شد، مگر كسى كه خود از دخول از آن امتناع ورزد، گفته شد: اى رسول اللَّه چه كسى است كه از دخول آن امتناع مى ورزد؟

فرمود: كسى كه از من اطاعت كند داخل بهشت خواهد شد، و كسى كه از من نافرمانى كند او همان كسى است كه خود از دخول آن امتناع ورزيده است.

أحمد و أبوداود و حاكم با إسناد صحيح از مقدام بن معدى كرب از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم روايت مى كنند كه فرمودند:

«ألا إنّى أوتيت الكتاب و مثله معه، ألا يوشك رجل شبعان على أريكته يقول عليكم بهذا القرآن فما وجدتم فيه من حلال فأحلّوه و ما وجدتم من حرام فحرّموه»؛

همانا به من قرآن و مثل و مانند آن قرآن (1)، داده شده است، همانا به زودى مردى سير خورده و تكيه زده بر متكا و بالشت خود كه بگويد: بر شماست كه فقط پيرو قرآن باشيد، و هر چه در آن از حلال يافتيد پس آن را حلال بدانيد، و آنچه در آن از حرام يافتيد آن را حرام بدانيد. (2) أبوداود و ابن ماجه با سند صحيح از ابن أبى رافع و او از پدرش روايت كرده كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«لا ألفين أحدكم متكئا على أريكته يأتيه الأمر من أمرى مما أمرت به أو نهيت عنه فيقول لا ندري، ما وجدنا في كتاب اللَّه اتبعناه»؛

نبينم كه يكى از شما بر بالشت خود تكيه زده و امرى از اوامرى كه من به آن امر كرده ام و يا از آن نهى كرده ام بر او آيد

ص: 246

و او گويد نمى دانم! فقط آنچه در كتاب خدا پيدا كرديم قبول خواهيم كرد.

از حسن بن جابر رواست است كه گفت: شنيدم از مقدام ابن معدى كرب رضى الله عنه كه مى گويد: «حرم رسول اللَّه يوم خيبر أشياء ثم قال يوشك أحدكم أن يكذبني و هو متكى يحدث بحديثي فيقول بيننا و بينكم كتاب اللَّه فما وجدنا فيه من حلال استحللناه، و ما وجدنا فيه من حرام حرمناه، ألا إن ما حرم رسول اللَّه مثل ما حرم اللَّه»؛ رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم روز غزوه خيبر چيزهايى را حرام كرده، سپس فرمود: پيدا مى شود يكى از شما كه مرا تكذيب كند در حالى كه بر بالشت خود تكيه زده و از سخنان من صحبت مى كند، سپس مى گويد: بين ما و شما كتاب خدا است، هر چه در آن حلال يافتيم، آن را حلال مى دانيم، و آنچه در آن حرام يافتيم آن را حرام مى دانيم، بدانيد كه همانا آنچه رسول اللَّه حرام كرده مانند آن چيزى است كه خداى تعالى آن را حرام فرموده است.

و أحاديثى به طور متواتر از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم ثابت است كه در خطبه خود وصيت مى فرمود: حاضرين به غايبين ابلاغ كنند، و مى فرمود: ممكن است كسى كه به او ابلاغ شده برداشت بيشتر و دقت و توجه بهترى از شنونده داشته باشد.

از آن أحاديث متواتر: حديثى در صحيحين است كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم در حجة الوداع در خطبه خود در روز عرفه و روز عيد قربان براى مردم چنين فرمود: افراد حاضر به افراد غايب برسانند، زيرا ممكن است كسى كه به او ابلاغ شود دقت و توجه بهترى از شنونده داشته باشد.

پس اگر سنت او بر شنوندگان و ابلاغ شدگان حجت نبود، و اگر سنت او تا روز قيامت باقى نمى ماند، به آنها دستور تبليغ داده نمى شد.

پس معلوم مى شود كه دليل بودن و حجت بودن سنت او همچنان پا بر جاست، بر شنونده اى كه از زبان رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم شنيده، و بر كسى كه براى او با اسانيد صحيحه نقل شده است.

اصحاب و ياران پيامبر صلى الله عليه و سلم سنت قولى و فعلى او را حفظ كرده اند و همچنين

ص: 247

تابعين، سپس تابعين آن را ابلاغ كرده اند به نسل بعدى خود، و همچنين علما و دانشمندان ثقه كه گفتار آنان مورد اعتماد مى باشد، نسل بعد از نسل، و قرن بعد از قرن نقل كرده اند.

آن را در كتاب هاى خود جمع آورى و بيان كرده اند و صحيح و ضعيف آن را بيان كرده اند. براى شناخت صحيح و ضعيف قوانين و ضوابط معينى بين خود قرار داده اند، تا به وسيله اين قوانين، صحيح و ضعيف احاديث شناخته شوند.

علما و دانشمندان، كتاب هاى سنت أعم از صحيح بخارى و مسلم و كتاب هاى ديگر را به خوبى و به طور كامل حفظ كرده اند، همچنان كه خداوند كتاب خودش(قرآن) را طبق وعده اش از بازيچه قرار گرفتن، و الحاد، و كفر كافران، و تحريف و تغيير ياوه گويان حفظ نموده است، چنان كه مى فرمايد: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ و لَحفِظُونَ»؛ (1)

ما قرآن را نازل كرديم و ما حافظ و نگهدارنده آن هستيم.

جاى هيچ شك و ترديدى نيست كه سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم وحى نازل شده است و خداوند آن را حفظ فرموده، چنان كه كتاب خود قرآن را حفظ نموده، و بارى تعالى براى آن سنت علمايى نقاد و جدا كننده خوب از بد برانگيخته كه تحريف و تغيير و تبديل باطل انديشان و ياوه گويان، تعبير و تفسير جاهلان را از آن دور مى كنند و هر آنچه را كه دروغگويان و نادانان و ملحدان به آن چسبانيده اند دور مى كنند، زيرا بارى تعالى آن را تفسيرى براى قرآن كتاب خود و بيان آنچه مبهم و مشكل است از احكام قرار داده، و ضمن آن احكام ديگرى است كه نص آن در قرآن وارد نشده، مانند تفصيل و شرح احكام دوران شيرخوارگى بچه ها و بعضى از احكام ميراث، و تحريم جمع بين زن و عمه او و بين زن و خاله او و غير از اين از احكام كه در سنت صحيح رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم وارد شده و در قرآن از آن ذكرى نيست.

ذكر بعضى از آنچه از صحابه و تابعين و اهل علم و دانش در تعظيم سنت

ص: 248

رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم و وجوب عمل به آن وارد شده، در صحيحين از أبوهريره رضى الله عنه روايت است كه گفت: وقتى رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم دنيا را وداع گفتند، بعضى از عرب كافر شدند، أبوبكر رضى الله عنه گفت: به خدا قسم كه جنگ خواهم كرد با كسى كه بين نماز و زكات فرق گذارد، پس عمر بن الخطاب رضى الله عنه به او گفت: چگونه با آنان جنگ مى كنى در حالى كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«أمرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا لا إله إلا اللَّه فإذا قالوها عصموا منّى دماءهم و أموالهم إلا بحقها».

متفق عليه

مأمور شده ام با مردم بجنگم تا اين كه بگويند: لا إله إلا اللَّه: معبود به حقى به جز خداى يكتا نيست، پس اگر آن را گفتند، خون، و جان، و اموال آنها، به جز به حق آن (1) از من حفظ مى شود.

أبوبكر صديق رضى الله عنه گفت: آيا زكات از حق آن نيست؟ به خدا قسم اگر گردنبند شترى كه به رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى دادند از من منع كنند به خاطر منع آن، با آنان جنگ خواهم كرد، عمر رضى الله عنه گفت: در نتيجه دانستم كه خداوند سينه و قلب أبوبكر را براى جنگ روشن كرده و دانستم كه او بر حق است.

و صحابه رضى اللَّه عنهم رأى و مشورت أبوبكر رضى الله عنه براى قتال اهل ردت را قبول كردند و با او به جنگ پرداختند تا اين كه آنان را به اسلام برگردانند، و كسى كه بر آن اصرار كرد او را كشتند. و اين قصه براى تعظيم و بزرگداشت سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم و وجوب عمل به آن واضح ترين دليل است.

مادر بزرگى به سوى أبوبكر آمد و از ميراث خود سؤال كرد، أبوبكر رضى الله عنه به او جواب داد كه در كتاب خدا حقى براى تو در اين باره وارد نشده، و نمى دانم كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم در اين مسأله قضاوتى كرده باشد، و از مردم سؤال خواهم كرد، سپس از صحابه رضى اللَّه عنهم سؤال كرد و بعضى از آنها شهادت دادند كه رسول اكرم صلى الله عليه و سلم مادر بزرگ را سهم يك ششم داده، پس أبوبكر رضى الله عنه به آن قول قضاوت كرد.

ص: 249

عمر رضى الله عنه عاملان خود را وصيت مى كرد كه بين مردم با كتاب خدا قضاوت و حكم كنند، و اگر در كتاب خدا آن حكم را نيافتند به سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم رجوع كنند، و وقتى درباره سقط جنين كه در شكم مادر مرده است به سبب تعدى و ظلم به او اشكال پيدا كرد، از صحابه رضى اللَّه عنهم سؤال كرد، پس محمّد بن مسلمه و المغيرة بن شعبه رضى اللَّه عنهما نزد او شهادت دادند كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم در باره اين به آزاد كردن كنيزى و يا برده اى قضاوت كرده، پس عمر رضى الله عنه به آن حكم قضاوت كرد.

و وقتى عثمان رضى الله عنه حكم عزادارى زنى كه شوهرش فوت كرده را نمى دانست كجا بايد عزادار باشد، فريعة دختر مالك بن سنان خواهر أبو سعيد الخدرى رضى اللَّه عنهما به او خبر داد كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم به او امر فرمودند بعد از وفات شوهرش در خانه اش عزادارى كند تا اين كه حداد و عزاى او تمام گردد، پس عثمان رضى الله عنه به همان حكم قضاوت كرد.

همچنين در اجراى حد و عقوبت و مجازات و شلاق زدن بر شراب خوارى وليد بن عقبه به سنت پيامبر صلى الله عليه و سلم قضاوت كرد.

وقتى به على عليه السلام خبر رسيد كه عثمان رضى الله عنه از حج تمتع منع مى كند، على عليه السلام حج تمتع انجام داد- يعنى به حج و عمره با هم لبيك گفت- و فرمود: سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم را به خاطر قول و سخن يك نفر ترك نمى كنم.

وقتى بعضى از مردم بر عبداللَّه بن عباس رضى اللَّه عنهما در مورد حج تمتع اعتراض كردند و گفتند: أبوبكر و عمر به حج إفراد تشويق كرده و آن را مقدم مى دانستند، عبداللَّه بن عباس رضى اللَّه عنهما گفت: مى ترسم كه سنگ هايى از آسمان بر شما پرتاب شود، مى گويم رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم چنين فرمود، و شما مى گوييد أبوبكر و عمر رضى اللَّه عنهما چنين گفتند!

پس كسى كه به خاطر قول أبوبكر و عمر با سنت مخالفت نمايد بيم آن مى رود كه دچار عذاب شود، پس حال كسى كه به خاطر قول غير أبوبكر و عمر رضى اللَّه عنهما

ص: 250

مجرد به رأى و اجتهاد خود با سنت مخالفت مى كنند چه خواهد شد؟

و وقتى بعضى از مردم با عبداللَّه بن عمر بن الخطاب رضى اللَّه عنهما در مورد سنت ها اختلاف كردند، عبداللَّه رضى الله عنه گفت: آيا ما مأموريم كه تابع عمر باشيم؟

مردى به عمران بن حصين رضى اللَّه عنهما گفت: ما را از كتاب خدا قرآن سخن بگو، و او داشت سخن از سنت و حديث رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى آورد، عصبانى شد و گفت:

سنت بيان كننده و تفسير كننده كتاب خداست، اگر سنت نبود نمى دانستيم كه نماز ظهر چهار ركعت است و مغرب سه ركعت است، و صبح دو ركعت است، و تفصيل و شرح احكام زكات و غير اينها كه در سنت است نمى دانستيم.

اخبار بسيارى از صحابه رضى اللَّه عنهم در تعظيم شأن سنت و وجوب عمل به آن و تحذير از مخالفت به آن وارد شده است.

همچنين عبداللَّه بن عمر رضى اللَّه عنهما وقتى روايت كردند كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند: «لا تمنعوا إماء اللَّه مساجد اللَّه». متفق عليه. كنيزان خدا (1) را از رفتن به مساجد منع مكنيد. بعضى از پسران او گفتند: به خدا قسم كه آنان را منع مى كنيم، پس بر آنها عصبانى شد و به آنان بدى گفت، و گفت: مى گويم رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمود و مى گوييد به خدا قسم آنان را منع مى كنيم!

و وقتى عبداللَّه بن المغفل المزنى رضى الله عنه(و او از صحابه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى باشد) ديد يكى از نزديكانش سنگريزه را بر يكديگر پرتاب مى كنند، از آن عمل منع كرد و به او گفت: رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم از پرتاب كردن سنگريزه و ريگ نهى فرمود و فرمود: اين سنگريزه ها چيزى را صيد نمى كند، و دشمنى را شكست نمى دهد، و او را باز نمى دارد، وليكن دندانى را مى شكند، و چشمى را بيرون مى آورد و كور مى كند، سپس او را در وقت ديگرى ديد كه همان كار را انجام مى دهد، گفت: به خدا قسم كه تا أبد با تو سخن نمى گويم، از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم تو را با خبر مى كنم كه از آن نهى فرمود، سپس

ص: 251

دوباره آن را انجام مى دهى؟

امام بيهقى در كتاب خود سنن الكبرى از أيوب السختيانى تابعى جليل روايت مى كند كه گفت: اگر سنت رسول را براى مردمى به سخن و گفتار آوردى و او گفت: ما را از اين واگذار و از قرآن سخن بگو، بدان كه آن شخص گمراه است.

و امام اوزاعى رحمت اللَّه عليه گويد: سنت حكم كننده و شرح دهنده كتاب خدا است و مطلق هاى كتاب را مقيد مى كند و يا به احكامى كه در قرآن ذكر نشده مى پردازد.

چنانكه بارى تعالى مى فرمايد: «وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذّكْرَ لِتُبَيّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» (1). (2)

قبلًا گفتار رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم را ذكر كرديم كه فرمود: «ألا إنى اوتيت الكتاب و مثله معه».

راجع شود به ص 17 همانا به من قرآن و مانند آن داده شده است.

امام بيهقى از عامر الشعبى رحمت اللَّه عليه روايت مى كند كه به بعضى از مردم گفت: «إنما هلكتم في حين تركتم الآثار». البيهقى. به راستى شما هلاك شديد و از بين رفتيد، وقتى اثر و سنت صحيح رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم را ترك كرديد.

امام بيهقى رحمه الله از امام اوزاعى رحمت اللَّه عليه روايت مى كند كه به بعضى از دوستان و ياران خود گفت: اگر از رسول اكرم صلى الله عليه و سلم حديث و سنتى به تو رسيد، مبادا به غير از آن سخن بگويى، زيرا رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم ابلاغ كننده اى از جانب بارى تعالى بود.

و إمام بيهقى از إمام سفيان بن سعيد الثورى رحمه اللَّه روايت مى كند كه گفت: همانا همه علم و دانش علم به سنت و آثار رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى باشد.

و إمام مالك رحمت اللَّه عليه به طرف قبر رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم رو كرد و فرمود: سخن و گفتار همه ما قابل رد است، مگر سخن و گفتار صاحب اين قبر كه قابل رد نيست. (3)

ص: 252

و إمام أبوحنيفه رحمه اللَّه گويد: اگر حديث و سنتى از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم آمد، آن را بر سر و چشم مى گذاريم.

و إمام شافعى رحمه اللَّه گويد: هر گاه از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم حديث صحيحى روايت كردم و آن را نگرفتم و عمل نكردم، شما را گواه مى دانم كه عقلم را از دست داده ام.

و همچنين مى گويد: اگر سخن و گفتارى گفتم و حديث رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم بر خلاف گفتار من بود، پس قول و گفتار مرا به ديوار بزنيد.

و إمام أحمد بن حنبل رحمه اللَّه به بعضى از ياران خود گفت: مرا تقليد مكنيد، و إمام مالك را تقليد مكنيد، و إمام شافعى را تقليد مكنيد، و بگيريد از آن جايى كه ما آن را گرفتيم،(يعنى از احاديث پيامبر اكرم صلى الله عليه و سلم).

و همچنين مى گويد: تعجب كردم از اقوامى كه إسناد و صحت إسناد حديث رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم را دانستند، سپس مى روند و رأى سفيان را مى گيرند.

و بارى تعالى مى فرمايد: «فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ ى أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (1). (2)

سپس گفت: آيا مى دانى فتنه چيست، فتنه شرك است، ممكن است اگر بعضى از گفتار رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم را رد كرده، قبول نكند، در قلب او گمراهى افكنده شود و هلاك گردد.

و إمام بيهقى از مجاهد بن جبر تابعى جليل روايت مى كند در قول خداوند: «فَإِن تَنزَعْتُمْ فِى شَىْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ»؛ (3)

اگر در باره چيزى اختلاف نموديد، براى رفع اختلاف به كتاب خدا و سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مراجعه كنيد تا حل اختلاف از كتاب و سنت بيابيد.

گفت: برگردانيدن به سوى خدا، يعنى: به سوى كتاب او، و برگردانيدن به سوى رسول، يعنى: به سوى سنت اوست. پس اگر در چيزى اختلاف كرديد آن را به سوى خدا و رسول خدا برگردانيد.

ص: 253

و إمام بيهقى از محمّد بن شهاب زهرى رحمه اللَّه روايت مى كند كه گفت: كسانى كه از علما و دانشمندان ما رفتند و فوت كردند، مى گفتند: اعتصام و پيروى از سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم نجات و پيروزى است.

و موفق الدين بن قدامه رحمه اللَّه در كتاب خود: روضة الناظر در بيان اصول احكام چنين مى گويد: اصل و اساس دوم از دلايل، سنت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مى باشد و گفتار رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم حجت است، زيرا از دلايل معجزات بر صدق و راستى اوست، و بارى تعالى به طاعت او و تحذير از مخالفت او أمر فرموده است.

و إمام ابن كثير رحمه اللَّه در تفسير اين آيه گويد: «فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ ى أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (1). يعنى: از اوامر رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم، آن هم طريقه و راه و روش و سنت و شريعت اوست، پس گفتار و كردار بنى آدم با گفتار و كردار رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم مقايسه و مطابقت مى شود، و آنچه موافق آن بود قبول، و آنچه مخالف آن بود مردود و بر قائل و گوينده او برگردانيده مى شود، و آن هم هر كه خواهد باشد.

چنانكه بخارى و مسلم در صحيح خود و ديگران از رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم روايت كرده اند كه رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«من عمل عملًا ليس عليه أمرنا فهو رد».

متفق عليه. هر كس عمل و كردارى انجام دهد كه راه و روش ما بر آن نيست آن عمل و كردار مردود و غير قابل قبول است.

پس بترسد و برحذر باشد، كسى كه ظاهراً و باطناً مخالف شريعت رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم باشد «أَن تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ» كه به آنان مصيبتى در قلب هايشان از كفر و نفاق و بدعت به وجود آيد. «أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» يعنى در دنيا به كُشتن و يا مجازات و يا زندان و غير از اينها مبتلا شوند.

إمام أحمد بن حنبل از عبدالرزاق از معمر از همام ابن منبه روايت كند كه أبوهريره گويد: رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم فرمودند:

«مَثَلى و مَثَلُكم كمثل رجلٍ إسْتَوقَدَ ناراً فلمّا أضاءت ما حولها

ص: 254

جعل الفراشُ و هذِهِ الدواب اللائى يقعْنَ فى النّار يقعْنَ فيها و جعلَ يحجُزُهُنَّ و يَغلبْنَهُ فَيقْتَحِمْنَ فيها قال فذلك مثلى و مثلكم أنا آخذُ بحجزكم عن النّار هلمَّ عن النّار فتغلبونى و تقتحمون فيها».

متفق عليه

مَثَلِ من و مَثَلِ شما مانند مردى است كه آتشى روشن كرده، وقتى اطراف خود را نورانى و روشن كرد و پروانه ها و حشرات كه اطراف آن مى گردند در آتش مى افتند، آن مرد جلوگيرى مى كند و نمى گذارد كه پروانه ها و حشرات در آتش بيفتند، ولى بر او غلبه كرده، خود را در آتش مى اندازند، فرمود: پس اين مَثَلِ من و شماست، من كمربند شما را گرفته، از آتش دور مى كنم، و شما بر من غلبه كرده و هجوم مى كنيد و خود را در آتش مى اندازيد.

و إمام سيوطى رحمه اللَّه در كتاب خود مفتاح الجنة فى الاحتجاج بالسنة (1) چنين گويد:

«بدانيد- خدا شما را رحمت كند- هر كس حجيت حديث رسول اللَّه صلى الله عليه و سلم قولى و فعلى با شروط معروف آن در اصول دين را انكار كند كافر مى باشد و از دايره اسلام خارج است و روز قيامت با يهود و نصارى و با فرقه ها و طايفه هاى گمراه و كافر محشور خواهد شد».

و اخبار از صحابه و تابعين و كسانى كه بعد از ايشان آمده اند از علما و دانشمندان در تعظيم سنت و وجوب عمل به آن و تحذير از مخالفت آن بسيار زياد وارد شده است.

و اميدوارم آنچه در اين جا ذكر كرديم از آيات و احاديث و اخبار كافى و قانع كننده باشد براى كسى كه حق طلب است، و از بارى تعالى براى خود و تمامى مسلمانان توفيق به آنچه خداوند رضايت آن را دارد مسئلت دارم، و سلامت از اسباب خشم و غضب او، و اين كه تمامى ما را به راه مستقيم هدايت فرمايد، زيرا او شنونده و نزديك است. و صلى اللَّه على عبده و رسوله نبينا محمّد و على آله و أصحابه و أتباعه بإحسان.

ص: 255

عبدالعزيز بن عبداللَّه بن باز مفتى عام عربستان سعودى و رئيس كبار علماء و رئيس دايره بحث هاى علمى و فتوى شرعى. (1)

ص: 256

مشكلى در آنها وجود نداشته است- و حتى برادران اهل سنت نيز به صداقت و صالح بودن آنها اقرار دارند- تأكيد شده است كه تمامى آنها استناد اصل صدور حكم يا سنت پيامبر صلى الله عليه و آله را در سلسله سند بيان كرده اند.

7. مشكل خاصى كه وجود دارد، علماى اهل سنت فقط روايات و احاديثى را كه خود آنها جمع آورى كرده اند مورد قبول مى دانند و احاديث جامعه شيعى را مورد غفلت قرار داده اند، اين امر موجب ايجاد شكاف بين فرقه هاى گوناگون اسلامى شده است.

ص: 257

مى تواند مكان مقدس و قابل احترامى قرار بگيرد كه قبلًا برخى از اين روايات مورد اشاره قرار گرفت.

از آن جا كه به دلايلى سياسى از حدود يكصد سال پيش، اين دو مكان مقدس با مديريت آل سعود كه از فرقه وهابيت پيروى مى كنند اداره مى شود، اين گروه از اين اماكن چندين استفاده ابزارى مى كنند كه در اين جا مورد بحث قرار مى گيرد:

ص: 258

سنى يك پارچه درباره اين كه اگر بدعتى در دين پديد آيد، نامطلوب و حرام است، اتحاد نظر دارند، اما بررسى روايات و تعيين قسمت و سهم آنها را نبايد فرقه اى كرد.

يا اين كه «سحر و جادو باطل و حرام است» اين امور بديهى است و تمام مسلمانان به آن واقف هستند. حال پشت اين بديهيات پنهان شدن براى اثبات خيلى از خطاها، امرى است كه به عنوان استفاده ابزارى از مكان هاى زيارتى بايد مورد توجه قرار گيرد.

ص: 259

در همين يك صفحه مى توان تحريف هاى گوناگونى را به وضوح ديد.

الف) آيا مالك طبق سنت رسول اكرم صلى الله عليه و آله آن قدر در مسجد اقامت داشت كه امام دارالهجرة ناميده شود؟ اگر اين كار ثواب داشت، چرا پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نكرد؟!

ب) آيا فرمول مالك در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله يا مرام ايشان بوده و بيان شده؟! ايشان چگونه خودسرانه و بدون استناد به قرآن و سنت، فرمولى را ارائه داده اند كه وهابيت بر اساس آن شكل بگيرد و در جهان اسلام تفرقه و نزاع به وجود آيد. اگر اين كلام صحيح است، چرا پيامبر صلى الله عليه و آله يا قرآن مجيد به آن اشاره نكرده است؟!

ج) آيا در اول اسلام خلفاى راشدين اجازه اظهار نظر يا ابراز وجود در مقابل پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را داشتند كه ايشان اول اسلام را مرام آنها معرفى كند؟!

د) اتفاقاً خلفاى راشدين به سر اسلام آن آوردند كه مالك و فرقه وهابيت در حال حاضر دفاعى عقلانى از آنها ندارند. وقتى مشكلات عدول آنها از سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و اوامر قرآن مجيد مطرح مى شود و امام على عليه السلام را كه پيامبر صلى الله عليه و آله او را حق ناميده، به عنوان شاخص معرفى مى كنيم، مى گويند: آنها هر كدام طبق فتواى خود از دين عمل كرده اند و پيش خدا مأجور هستند؟! آيا اين شيوه آخر كار امت را اصلاح مى كند؟!

ه) اگر پيروى از پيروان خلفا راه اصلاح امت است، از آقايان وهابى مى پرسيم: آيا پيروى از معاويه، يزيد، مروان و ... كه پيرو سه خليفه اول بودند به اصلاح امت نزديك تر است يا پيروى از امام حسن و امام حسين و امام سجاد عليهم السلام و ...؟!

ملاحظه مى شود كه بدون استناد به تاريخ صحيح و روشن و با چشم پوشى از خطاهاى بزرگى كه بزرگان وهابيت و امامانِ امام مالك عمل كرده اند كه هر دو تحريف تاريخ مى باشد، سعى در تبليغ عقايد خود با روش استفاده ابزارى از اماكن زيارتى كه موجب جلب مسلمانان و عزيمت آنان به حوزه تحت حكومت آنها شده است به گمراه كردن امت مشغول هستند.

در پايان اين قسمت اعلام مى داريم كه از نظر امامان شيعه براى اصلاح امت، عمل

ص: 260

به حديث ثقلين كافى است و زمانى كه با مجاهدت بى سابقه امام على عليه السلام و تلاش ده ساله امام حسن عليه السلام و سپس ده سال مجاهدت امام حسين عليه السلام، امكان بازگردانيدن امت به راه پيامبر صلى الله عليه و آله فراهم نشد. همان گونه كه امام حسين عليه السلام فرمود:

«إن كان دين محمّد لم يستقم إلا بقتلى فيا سيوف خذينى»؛

اگر پايدارى دين پيامبر صلى الله عليه و آله جز با قيام من و كشته شدنم در راه خدا امكان پذير نيست، پس اى شمشيرها مرا دريابيد.

ص: 261

2. پيامبر صلى الله عليه و آله براى اهل قبور عافيت طلب مى كند، مگر براى جسم بى شعور و بى درك مى توان دعا كرد؟!

3. اگر سفر براى زيارت قبور جايز نيست، چرا پيامبر مرتباً به مزار شهداى احد براى زيارت تشريف مى بردند؟!

4. اگر فقط هدف ديدن قبور بود و اهل قبور اهميتى نداشتند، چرا پيامبر صلى الله عليه و آله فقط به بقيع براى متذكر شدن به آخرت تشريف نمى بردند و با پاى پياده به كرات تا محل شهادت شهداى احد براى زيارت تشريف مى بردند؟

5. اگر فقط هدف تذكر مرگ و آخرت بود، چرا پيامبر صلى الله عليه و آله زيارتنامه و دعاى خاص براى زيارت اهل قبور تعيين كرده و تأكيد داشتند كه اين گونه زيارت كنيد؟! مگر با سكوت بهتر نمى شود تمركز و تفكر كرد ....

6. كدام شيعه قبر صالحين و ائمه اطهار را سجده گاه يا محل شادى و جشن و تبرك قرار داده است كه در كتاب هاى وهابيت اين قدر در نكوهش اين عمل تأكيد مى شود؟!

7. اگر عده اى از اهل سنت خطاى خاصى مثل آنچه در شهر رياض از كشف حجاب و شرب خمر و تداخل زن و مرد نامحرم و ... انجام مى دهند، آيا جفا نيست كه اين خطا را به پاى همه اهل سنت گذاشت؟!

8. اگر هدف تخريب شيعيان نيست و استفاده ابزارى از زيارت نمى شود، طبق آيه شريفه «بشارت باد به بندگان صالح كه سخن ها را مى شنوند و بهترين آنها را مى پذيرند ...». چرا به شيعيان در همان محل اجازه پاسخ گويى و حتى طرح سؤالات خود را نمى دهند؟!

ص: 262

در ايران هم براى علما به لحاظ پوشيدن لباس پيامبر صلى الله عليه و آله حرمت قايل مى شوند)، اين حرمت و احترام در كنار تشابه سازى ذهنى قيافه پيامبر، زبان پيامبر، محل زندگى پيامبر و ... همگى باعث مى شود كه حرمت خاص براى اعراب قايل شوند. گماشتن افرادى با پوشش لباس پيامبر صلى الله عليه و آله براى تبليغ و ترويج عقايدى كه انتساب آن به پيامبر صلى الله عليه و آله قطعيت ندارد، نوعى ديگر از جلوه استفاده ابزارى از زيارت قلمداد مى شود.

ص: 263

ص: 264

مسجد الحرام را نهى نكرده است. يعنى كل فضاى مسجد الحرام، حرم امن الهى است. پس گماردن اشخاصى با اخلاق تند و رفتارى زننده و توهين مكرر به مسلمانان، با عبارت هاى حرام ... حرام ... براى دور كردن زنان از مقام ابراهيم عليه السلام كه تأكيد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بر نزديكى اقامه نماز طواف به اين محل مقدس مى باشد، چه معنايى دارد؟! آيا اين رفتار براى تخريب روحيه شيعيان و آنها را ناآشنا به قوانين الهى وانمود كردن و توهين به آنها و رفتار خلاف سنت رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيست؟!

4. ذكر صلوات بر پيامبر صلى الله عليه و آله: در اين ميان هم چهار فعل خطا به نام اسلام و در تركيبى تظاهركارانه و رياكارى انجام مى شود:

نوع صلوات؛

مكان صلوات؛

بلند فرستادن صلوات؛

تحريف صلوات.

1. طبق روايات متعدد، پيامبر صلى الله عليه و آله امر به فرستادن صلوات به اين گونه «اللهم صل على محمّد و آل محمّد» فرموده است. مثلًا ابى مسعود البدرى طبق روايت احمد در صحيح مسلم و كعب بن عجرة در البخارى و مسلم و ابى حميد الساعدى در همان مدرك و طلحة بن عبيداللَّه به نقل از احمد و ابى هريره در الطحاوى و حسن در النسائى، همه آنها اين مطلب را مورد تأكيد قرار داده اند. به راستى با اين همه تأكيد، چرا:

عبارت «و آل محمد» را ترك مى كنيد؟

عبارت «و على صحبه و ...» را اضافه مى كنيد؟

براى انجام اين فريضه تبليغ نمى كنيد؟

از انجام اين فعل حسنه توسط سايرين جلوگيرى مى كنيد؟

آيا همه اينها استفاده ابزارى از زيارت و انحراف آن به واسطه قدرت هيئت حاكمه نيست؟!

ص: 265

2. طبق نوشته محمد بن جميل زينو(مدرّس دارالحديث مكه) در كتاب فضائل الصلاة والسلام على محمد خير الأنام در نُه فصل صلوات توصيه شده است:

در تشهد آخر نماز طبق روايت مسلم.

در نماز ميت طبق روايت شاخصى از ابى امامة بن سهل.

بعد از اذان(اذا سمعتم المؤذن فقولوا ...) طبق روايت مسلم.

هنگام دعا كردن طبق روايت ابن مخلد در المغنى.

هنگام ورود به مسجد و خروج از آن طبق روايت صحيح النسائى.

هنگام تشكيل جلسه(اجلسوا قوم مجلساً ...) به روايت الترمذى.

هنگام بردن نام پيامبر صلى الله عليه و آله طبق روايت احمد و غيره.

روز جمعه(فأكثروا علىّ من الصلاة ...) به روايت احمد.

در ابتدا و انتهاى روز به روايت حسن الطبرانى.

در اين موارد ملاحظه مى شود كه از فعل جمع استفاده شده است و فعل جمعى بايد نمود و شاخص جمعى داشته باشد و در اين زمينه ضمن اين كه شائبه لزوم بلند گفتن ذكر صلوات وجود دارد، ولى حتى اگر اين استنباط هم نباشد، قطعاً نهى و يا تحريم آن انجام نشده است؛ در حالى كه تا كسى اقدام به فرستادن صلوات با صداى بلند مى كند، بلافاصله با ترمز حرام ... حرام او را نهى مى كنند(بر خلاف سنت رسول اكرم صلى الله عليه و آله) و اين استفاده ابزارى از اقتدارى است كه در سرزمين وحى به دست آورده اند.

3. همان گونه كه گفته شد، بلند فرستادن صلوات اگر چه از مصاديق تعظيم شعاير الهى است و طبق دستور صريح پيامبر صلى الله عليه و آله به شكل صحيح آن يعنى «اللّهم صل على محمّد و آل محمّد» انجام مى شود، اما هيچ روايت و حكايتى دال بر لزوم آهسته فرستادن آن حتى در نماز وجود ندارد اما ....

4. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مواقف گوناگون و مجالس متعدد، روش صحيح صلوات را

ص: 266

گفته اند. اما آقايان وهابى، اولًا: بخشى از آن را حذف مى كنند(... و آل محمد ...) ثانياً:

بر سبيل بدعت گذارى «وعلى أصحابه و ...» را به كلام و دستور پيامبر صلى الله عليه و آله افزوده اند.

و جالب اين كه بر اين بدعت و گناه خود تأكيد هم مى ورزند. آيا اين موارد نيز استفاده ابزارى از زيارت و اماكن زيارتى تحت سلطه آنها نيست؟!

ص: 267

گيرند تا صدق و كذب گوينده خبر مشخص شود.

مثلًا ابو هريره كه اهل سنت گفتارش را قبول دارند، آن قدر روايت ساختگى بيان كرد كه عمر بن خطاب، خليفه دوم، به دروغگو بودن او شهادت داد و اين موضوع در منابع اهل سنت موجود است، اما آنها مورد غفلت قرار مى دهند.

ص: 268

پرونده سازى براى جلوگيرى از حضور آنها در مكه و مدينه مورد آزار و اذيت قرار داده اند.

نگارنده به كرات دانشجويان حساس و انقلابى كه تحمل ياوه گويى ها را نداشته اند مشاهده كرده است كه توسط عوامل حكومتى دستگير و راهى دادگاه هاى سعودى شده اند.

در چنين فضاى آلوده حقوقى آيا امكان استدلال و ارشاد طرفينى وجود دارد؟

در جايى كه ذكر صلوات با صداى بلند در مسجد الحرام و مسجد النبى حرام قلمداد مى شود.(به بهانه آيه شريفه «لَاتَرْفَعُواْ أَصْوَ تَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىّ» (1) مشاهده مى شود كه شيخى بر كرسى انحصارى نشسته و با بلندگو و داد و فرياد به فحاشى به شيعيان مى پردازد، آيا اين استفاده ابزارى از زايران و عدم تسلط آنها به قوانين سعودى نيست؟!

ص: 269

ملاحظه مى شود كه به علت عدم آشنايى زايران با تاريخ كعبه و انحراف هاى به وجود آمده از آنها استفاده ابزارى مى شود و هيچ سخنى از اين همه انحراف از سنت نبوى به ميان نمى آيد.

ص: 270

بعد به شدت تبليغ مى شود كه مرده هيچ فهم و شعورى ندارد و لذا سخن گفتن با مرده خرافات و كارى حرام است، اما وقتى وارد مبحث زيارت مى شويم، مى گويند:

عبداللَّه بن عمر- پسر عمر بن خطاب- بعد از سلام براى پيامبر- كه پيامبر فرموده ملكى هست كه آن سلام را در برزخ به من مى رساند- مى گفت: «السلام عليك يا ابوبكر السلام عليك يا عمر»! حال مى پرسيم:

الف. آيا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود به اين دو نفر سلام كنيد؟

ب. آيا آنها نمرده اند و مى فهمند! آيا اين بدعت نيست!

ج. آيا شأن آنها را در رديف پيامبر صلى الله عليه و آله قرار دادن جفا بر پيامبر صلى الله عليه و آله نيست؟

د. اگر سلام بر عشره مبشّره يا خلفاى راشدين روا هست، چرا به ساير آنها مثل على عليه السلام سلام و درود نمى فرستيم؟!

ص: 271

دست گشته است. گاه شيعيان و گاه اهل سنت؛ اما هميشه حرمت كعبه حفظ شده و آراى تمام مذاهب در اداره اين اماكن محترم شمرده شده است. از ايجاد حكومت آل سعود بيش يكصد سال نگذشته و چه مقدار دوام داشته باشد هم جز بر خدا بر كسى معلوم نيست. آيا استفاده از پليس براى امر به معروف و نهى از منكر منطقى است؟ آيا وجود سربازان در اطراف مسجد النبى، آن جا را به يك پادگان نظامى به جاى مكان امن الهى تبديل نكرده است؟!

آيا مردمى كه براى زيارت آمده اند و همان گونه كه طبق روايات اهل سنت پيامبر صلى الله عليه و آله به بقيع تشريف مى بردند، به آن محل مى روند، شايسته تهديد و توهين و تحقير هستند؟! آيا اين رفتار، استفاده ابزارى از زيارت نيست؟!

ص: 272

غير اسلام اهدا مى شود. اين پارچه ابزارى براى بزرگنمايى حاكمان سعودى تبديل شده است كه مراسمى خاص و تشريفاتى ويژه دارد.

البته اگر يك حاجى در طول سال و در حالى كه اين پارچه پوششى براى كعبه است، اقدام به بوسيدن آن پارچه يا لمس آن نمايد يا خداى ناكرده رشته نخى از آن را بخواهد بردارد با برخوردهاى ركيك و عبارات حرام، حرام ... چنان بلايى را به سر خويش خواهد ديد كه به كافر و مشرك و ... متهم خواهد شد. به راستى اين استفاده ابزارى از پرده كعبه نيست؟!

ص: 273

د. آيا رنگ سياه پرده و نوشته هاى از جنس طلا سنت است يا بدعت؟!

ه. تعويض دوره اى(ساليانه) پرده كعبه سنت است يا بدعت؟ چرا چند ساله نباشد؟ چرا ماهيانه نباشد؟

و. اگر پرده كعبه محل هنرنمايى هنرمندان است، چرا هر سال به وسيله يك ملت مسلمان و با هنرهاى ملل مختلف جهان تزيين نمى شود؟!

اين سؤالات همگى نشان دهنده اين است كه از پرده كعبه به عنوان يك ابزار در جهت اهداف فرقه اى استفاده مى شود.

ص: 274

مى باشند. سؤال اين جاست كه:

آيا هدف قرآن حذف حضور فيزيكى آنها در اين دو شهر بود، يا اين كه اسلام مى خواهد منافع كفار، به ويژه از قِبَل مسلمانان را قطع كند؟

آيا اسم هتل را عوض كردن(مثلًا دار التوحيد) باعث حذف منابع سرشار كفار از اين مكان هاى مقدس مى شود؟

آيا تغافل از كافر بودن سهامداران و اجازه فعاليت اقتصادى سودآور كلان در حاشيه اين اماكن مقدس، موجب رضاى خدا و تقويت امت اسلامى است؟!

مطالعه در ساختار هتل هاى موجود، استفاده ابزارى از كعبه و قبر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را برملا مى سازد.

ص: 275

طواف كعبه يا مسجد نبوى برده و در آن جا به ميت اقامه نماز مى شود. پس همه اموات شهر به ويژه فقرا از اين نعمت برخوردار نيستند.

ب. اصل نماز ميت عملى از نوع واجبات كفايى است. يعنى اگر تعدادى اين كار را كردند، به سايرين تكليفى نيست. اين عمل مستحب را بر واجباتى چون نمازهاى يوميه وصل كردن، آيا نوعى بدعت قلمداد نمى شود؟ آن هم بدعتى كه عملًا همه را مجبور به حضور در اين نماز مى كند.

ج. در طول ايام برگزارى مراسم حج و در كتب اداره امر به معروف و نهى از منكر سعودى در مكه و مدينه بر اين كه طلب شفاعت از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار شيعه عملى عبث و بيهوده است تأكيد مى شود.

در نماز ميت(صلاة الجنازة) وقتى تكبير سوم را مى گويند طبق روايت ابى هريره از پيامبر صلى الله عليه و آله كه شيخان اهل سنت صحت آن را گواهى كرده اند، آمده است: «اللّهم إنّا جئناك شفعاء له فشفعّنا فيه»؛ يعنى خدايا ما به عنوان شفاعت از اين مرده آمده ايم، پس شفاعت ما را قبول كن ...

سؤال اين است كه اگر شفاعت هر بنده خدا براى بنده ديگر او پسنديده و سنت است، چرا شما با اين پديده به شدت برخورد حذفى داريد؟!

به راستى اين استفاده ابزارى از زيارت مسلمانان قلمداد نمى شود؟!

ص: 276

پس اصل موضوع و هدف هر دو گروه شيعه و سنى نيل به خلوص در عبوديت حضرت احديت و اجتناب از هر گونه انحراف به سوى بت پرستى جديد مى باشد كه هدف هر دو محترم و قابل توجه است.

براى حل اين مشكل بهترين كار مراجعه به سنت نبوى است. لذا چندين روايت مستند اهل سنت را در اين زمينه از كتاب آغاز و اتمام سجده، اثر آيت اللَّه احمدى ميانجى به شرح ذيل مطالعه مى كنيم.

ص: 277

را نقل مى كنيم:

1. انس بن مالك مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى خواند. (1) 2. ابن عباس روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى خواند. (2) 3. از ابن عمر روايت شده است كه مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى گزارد. (3) 4. از عايشه چنين روايت شده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى گزارد. (4) 5. از امّ سلمه روايت شده كه گفته است: رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى خواند. (5)

ص: 278

6. از ميمونه هم روايت شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى گزارد. (1) 7. امّ ايمن مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود: از مسجد براى من خمره بياور.

عرض كردم: من حايض هستم. حضرت فرمود: حيض تو به دستت نيست. (2) 8. ابى قلابه مى گويد: وارد خانه امّ سلمه شدم، سپس در مورد مكان نماز رسول خدا صلى الله عليه و آله از دختر پسر او سؤال كردم. او مسجد را به من نشان داد كه خمره اى در آن وجود داشت، خواستم آن را بردارم و از آن جا دور كنم كه امّ سلمه گفت: پيامبر صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى خواند. (3) 9. از امّ سليم نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله پيوسته نزد او مى رفته و در آن جا خواب قيلوله مى كرده و امّ سليم براى حضرتش پوستى مى گسترانيده تا پيامبر صلى الله عليه و آله بر روى آن بخوابد. رسول خدا بسيار عرق مى كرده و ام سليم عرق او را جمع نموده و آن را در عطر و شيشه عطر مى ريخته است. ام سليم گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله بر خمره نماز مى خواند. (4)

ص: 279

در عبارت احمد آمده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله به منزل ام سليم مى رفت و او براى آن حضرت پوستى را مى گستراند تا حضرت بر روى آن بخوابد و ام سليم عرق پيامبر صلى الله عليه و آله را مى گرفت و آن را به عطر خويش مى افزود. و نيز براى آن حضرت، خمره اى پهن مى نمود و حضرت بر آن نماز مى خواند. (1) 10. عايشه مى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: براى من خمره اى بياور، عرض كردم:

من حايض هستم. حضرت فرمود: حيض تو در دستت نيست. (2) در عبارتى ديگر از وى نقل شده است كه گفته است: رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود: خمره اى براى من بياور. من گفتم: حايض هستم. و حضرت فرمود: آن را بياور، همانا حيض زن در دست و زبان او نيست. (3) و در نقل ديگرى آمده است: پيامبر صلى الله عليه و آله به عايشه فرمود:

خمره اى از مسجد براى من بياور. عايشه گفت: من حايض هستم. حضرت فرمود: آيا حيض تو در دست تو مى باشد؟ (4) 11. از عايشه چنين روايت شده است: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد بود كه به كنيزى فرمود: خمره اى براى من بياور. جاريه عرض كرد كه من حايض هستم.

حضرت فرمود: حيض او در دستش نيست. عايشه مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله

ص: 280

مى خواست تا خمره را پهن كند و روى آن نماز بجا آورد. (1) 12. عايشه مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خمره اى از مسجد براى من بياور. من به حضرتش گفتم: حايض هستم و حضرت فرمود: حيض تو در دست تو نيست. (2) 13. ميمونه- همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله- مى گويد: رسول خدا نماز مى خواند و من مقابل او بودم، گاهى در هنگام سجده لباس حضرت به من برخورد مى كرد و آن حضرت بر خمره نماز مى گزارد. (3) 14. نيز از ميمونه منقول است: يكى از ما زن ها- در حالى كه حايض بود- خمره را به مسجد برده و پهن مى كرد. (4) 15. و نيز از ميمونه روايت شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به منزل او وارد مى شد، در حالى كه وى حايض بود، سپس او براى حضرت خمره اى را در محلّ نماز پهن كرده و

ص: 281

رسول خدا صلى الله عليه و آله در منزل او و بر آن خمره نماز مى خواند. (1)(روايت را مختصر كرديم)

16. و نيز از او چنين نقل شده است: رسول خدا صلى الله عليه و آله سر خود را بر دامن يكى از زن هاى خويش مى گذارد و قرآن تلاوت مى كرد، در حالى كه آن زن، حايض بود. يا اين كه يكى از ما زن ها در حالى كه حايض بود، خمره آن حضرت را به مسجد برده و پهن مى كرد. (2) 17. از عثمان بن حنيف نقل شده كه مى گويد: اى كنيز! خمره ام را بياور و كنيز در جواب مى گويد: من حايض هستم و وى در جواب كنيز مى گويد: همانا حيض تو، در دست تو نيست. (3) 18. ابن عمر در غير مسجد، روى خمره ايستاده و بر آن سجده مى كرد، در حالى كه حصير خانه او، زير آن پهن بود. (4) 19. در مورد ابن عمر نقل شده است كه كنيزان او پاهايش را مى شستند در حالى كه حايض بودند و خمره براى او مى آوردند. (5) 20. عمر بن عبدالعزيز روى خمره نماز مى خواند. (6) 21. بعضى از زنان پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام وضو بر دست پيامبر صلى الله عليه و آله آب مى ريختند و

ص: 282

خمره براى او مى آوردند، در حالى كه حايض بودند. (1) 22. اشكالى ندارد كه زن حايض بر دست وضو گيرنده آب ريخته و براى او خمره بياورد. (2) 23. در مورد ابن عمر گفته شده است كه وى روى خمره، نماز مى گزارد. (3) 24. از ابوذر نيز نقل شده است كه او نيز بر خمره، نماز مى گزارده است. (4) 25. روايت شده كه ابن عمر به كنيز خود گفت: خمره اى از مسجد براى من بياور. كنيز در پاسخ او گفت: من حايض هستم. ابن عمر به او گفت: حيض تو در دست تو نيست. (5) احاديث مذكور در كتاب هاى وسائل الشيعه و المحاسن برقى و بحار الأنوار نيز آمده است. (6) شيخ حرّ عاملى در وسائل الشيعه، رواياتى را كه بر جواز سجده بر خمره دلالت مى كنند جمع آورى كرده است كه ذكر بخشى از آنها گذشت. (7) وى به نقل از «كافى» از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه از ايشان درباره نماز بر روى خمره اى كه در مدينه بافته مى شود، سؤال شد و حضرت در پاسخ چنين مرقوم فرمود: روى آنچه نخ در آن به كار رفته است، نماز بخوان و بر آنچه پوست، در آن به كار رفته است، نماز نخوان. (8)

ص: 283

مطالب فوق عيناً از كتاب آغاز و اتمام سجده، نوشته آيت اللَّه على احمدى ميانجى نقل شده است.

ملاحظه مى شود كه در اين ميان دو استفاده ابزارى مهم انجام مى شود:

1. كار شيعه نه تنها انحراف از سنت نبوى نيست كه عيناً انجام سنت است.

2. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و حتى خلفا هيچ گونه نهى از سجده بر خاك نكرده اند، يعنى اگر فعل اهل سنت خلاف شرع نباشد و قابل اغماض باشد(ان شاء اللَّه) فعل شيعه با هيچ گونه نهى مواجه نشده است.

با اين تفاصيل آيا برخورد با استفاده شيعه از مُهر نوعى استفاده ابزارى از قدرت حكومت بر مكه و مدينه قلمداد نمى شود؟!

ص: 284

ثانياً: در مفاتيح هيچ اسمى از خلفا برده نشده است كه تأكيدى باشد و اين گونه با آن برخورد حذفى كردن كارى غير معقول است.

ثالثاً: طبق نقل مجموع الفتاوى شيخ الاسلام(40/ 437) كه از بزرگان علماى اهل سنت و مورد قبول وهابيت مى باشند: «و أمّا من قتل الحسين أو أعان على قتله أو رضى بذلك فعليه لعنة اللَّه والملائكة والناس أجمعين»؛ يعنى هر كس حسين عليه السلام را به شهادت رسانيد يا در قتل او كمك كرد يا به آن راضى بود لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر او باد. وقتى علماى وهابيت قاتل امام حسين عليه السلام و زمينه ساز اين قتل(حتى اگر چهار نفر باشند) را مورد لعنت قرار مى دهند، پس زيارت عاشورا كه افراد مورد لعن را هم نام نمى برد هيچ اشكالى ندارد.

رابعاً: طبق روايات متعدد صحيح مسلم در باب فضائل على عليه السلام (1) به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«اذكركم اللَّه فى أهل بيتى. اذكركم اللَّه في أهل بيتى ...»؛ خيلى سفارش مى كنم شما را به خدا درباره اهل بيتم. خيلى سفارش مى كنم شما را به خدا درباره اهل بيتم ... حال اگر شيعه آنهايى كه به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام او جفا كرده اند را لعن كند، آيا فعل حرامى انجام داده است؟

خامساً: طبق روايتى كه اهل سنت نقل مى كنند: روزى عباس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله از جفاى اعراب به خاندان نبوى شكايت كرد، سپس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: قسم به خدا هرگز مؤمن نمى شويد تا اين كه شما من را و اهل بيتم را به خاطر خدا و به خاطر خويشاوندى با من دوست بداريد.

آيا لعن كسانى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بى ايمانى آنها را در اين حديث شريف گواهى داده است كارى خلاف شرع است؟!

با اين اوصاف آيا برخورد با كتاب مفاتيح الجنان در گمرك و در مشاهد شريفه به

ص: 285

گونه اى كه گويا شيعه كالاى قاچاقى همراه دارد، استفاده ابزارى از لوازم و تجهيزات زيارت نمى باشد؟!

ص: 286

ص: 287

ص: 288

مرقد رسول اللَّه، چه زيارت قبور اولياى دين و مدفونين مظلوم بقيع، و چه شهداى احد، مدفونين قبرستان ابوطالب(در مكه) و به خاك آرميدگان در شهرهاى مختلف و زيارتگاه هاى دور و نزديك، مشهور و گمنام.

اينها همه، دل و جان را روشن ساخته و اميد مى بخشند، حتى زيارت قبور مؤمنان و صالحان نيز انسان را به ياد آخرت و صلاح مى اندازد و ياد خدا را در دل ها بيدار مى سازد. از قبور اوليا اللَّه، نور معرفت و هدايت مى درخشد.

مكان هاى مقدس و مذهبى، انسان را به خدا نزديك مى كند و حالت خضوع و آرامش ايجاد كرده، روح را سرشار از خلوص، دل را پر از اميد، جان را لبريز از صفا و عشق مى سازد. (1).

همت زاير در اين مكان هاى مقدس بايد توجه به اين موارد باشد:

استفاده هر چه بيشتر از فضاى پرنور اين مكان مقدس با استغفار و طلب آمرزش و دعا براى خود و برادران دينى و قرائت قرآن كريم و خواندن دعاها و زيارت هاى وارد از ائمه عليهم السلام مانند زيارت جامعه و زيارت امين اللَّه و دعاى عالية المضامين و دعاى مكارم الأخلاق و مناجات خمسه عشر امام سجاد عليه السلام. (2).

ص: 289

ساحل «تولّاى پاكان و پاكى ها» است. اين حضور و گواهى، در گلزار سخن و كلام و دامنه سرسبز بيان، جلوه مى كند و زيبايى ها را در «أشهد أنّ بولايتك تقبل الأعمال و ...»، اين گونه به تماشا مى گذارد.

با توسل به قامت بلند تنها راه، روح خود را به سوى دشت و دمن پاكان روانه مى سازد و زمينه هاى درخواست و اجابت آن را از معبود خود فراهم مى كند و اين سان ناله و نجوا سر مى دهد: «و أتوسل بك و ... و أسئله ... أن تجعل لى كثرةً فى ظهورك و رجعةً فى أيّامك لأبلغ من طاعتك و مرادى» و «اللّهم أنصره نصراً عزيزاً و أفتح له فتحاً يسيراً» و ظهور، نصرت، فتح و ... را براى تنها راه از خدا، دعا و طلب مى كند.

ص: 290

اما «زيارت» اگر چه در اصل، به معناى قصد كردن و ملاقات نمودن است، (1) ولى در معناى اصطلاحى متداول آن، به هرگونه ديدار و ملاقاتى زيارت اطلاق نمى شود.

بلكه زيارت ملاقات با اشخاص و ديدار از اماكنى است كه از نظر زيارت كنندگان داراى احترام، شرافت، برترى و خارق العادگى مى باشند. همين مفهوم را نيز مى توان در متون دينى مشاهده نمود؛ مثلًا، در متون دينى به ما تأكيد مى شود كه به زيارت عالمان دين برويم (2) و يا خانه خدا و قبر شريف پيغمبر صلى الله عليه و آله و قبور شريف امامان شيعه عليهم السلام را زيارت كنيم. (3) بدين روى، افراد به زيارت چهره هاى علمى و معنوى مى روند و يا زاير اماكن عاليه و مشاهد مشرفه مى شوند تا از اعتبار، قدسيت، فضيلت، معنا و روحانيتى كه در شخص و يا مكان مزبور وجود دارد، بهره مند گردند.

حال با اين توضيح، هنگامى كه اصطلاح «جامعه شناسى زيارت» را به كار مى بريم، مقصود عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهاى گروهى، جمعى و جامعه اى است كه عرفاً به عنوان عمل «زيارتى» (4) ناميده مى شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار يك گروه كوچك، كه به زيارت امامزاده روستاى خود مى رود «جامعه شناسى زيارت» است، مطالعه جامعه شناسانه اعمال يك جمع چند هزار نفرى كه به زيارت امام رضا عليه السلام مى روند هم «جامعه شناسى زيارت» است. همچنين مطالعه حالات، حركات و سكنات و رويه و رفتار يك جمع چند ميليونى كه سالانه به زيارت خانه خدا مشرف مى شوند نيز «جامعه شناسى زيارت» است. در اين زمينه، كوچكى يا بزرگى عرصه عمل اجتماعى و مطالعه آن، تفاوتى در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پديد نمى آورد، هرچند ممكن است تفاوت هاى عمقى را براى يك جامعه شناس ظاهر سازد.

همين معنا را با عبارت ديگرى نيز مى توان توضيح داد. هنگامى كه پديده زيارت را

ص: 291

چه در قالب زيارت يك گروه كوچك و يا در قالب يك جمع بسيار بزرگ با راه ها و روش هاى جامعه شناسانه مورد تحقيق قرار مى دهيم، در واقع، به جامعه شناسى زيارت مبادرت ورزيده ايم. پس «جامعه شناسى زيارت» عبارت از شاخه اى و يا حوزه اى از جامعه شناسى است كه به رفتار زيارتى جمع(به عنوان يك كنش جمعى و اجتماعى) مى پردازد. در عين حال، از آن جا كه زيارت مشاهد مشرفه و اماكن مذهبى خود يك عمل دينى است، جامعه شناسى زيارت در واقع، عرصه اى خاص از جامعه شناسى دين را تشكيل مى دهد و در زير مجموعه هاى آن قرار مى گيرد.

به هر تقدير، آنچه تاكنون گفته شد در واقع، شرحى متداول و متعارف و در عين حال، «آكادميك» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه شناسى از اصطلاح جامعه شناسى زيارت است، ولى اين اصطلاح را مى توان به شيوه اى گسترده تر و عميق تر نيز توضيح داد و آن هنگامى است كه در مطالعه پديده زيارت، از ايده اى كه جامعه شناس معروف معاصر سى رايت ميلز در اثر بديع خود به نام تخيل جامعه شناسانه (1) پيشنهاد كرده استفاده كنيم. آنتونى گيدنز يكى از برجسته ترين جامعه شناسان حاضر نيز در كتاب جامعه شناسى خود، اين ايده را بسط داده و به طور نمونه، در مطالعه عمقى خود درباره «قهوه» به كار گرفته است. (2).

تخيل جامعه شناسانه به معناى فاصله گرفتن از شيوه متداول تفكر و انديشيدن، و دور ساختن انديشه از جريان هاى عادى زندگى روزانه، براى از نو نگريستن به آنهاست. حال اگر بخواهيم تخيل خلاق جامعه شناسانه را در مطالعه پديده «زيارت» به كار گيريم، بايد زيارت را نه تنها در رابطه با زايران، بلكه در شبكه وسيعى از روابط اجتماعى انسان هايى كه به نحوى درگير پديده زيارتند، مورد مطالعه قرار دهيم. در اين صورت، همه آنها كه در تعامل مشترك با يكديگر قرار مى گيرند تا زيارت جمع

ص: 292

شكل گيرد، در محدوده تحقيق و بررسى ما قرار مى گيرند.

به توضيح بيش تر، جامعه براى انجام زيارت(در سطح كلان)، كارهاى متعدد و متنوعى را تدارك ديده است، طيف وسيعى از نقش هايى را پديد مى آورد كه همگى در تحقق زيارت، سهيم مى باشند، به گونه اى كه بدون اين كارها و بدون ايفاى اين نقش ها، زيارت جمعى تحقق نمى يابد. از اين رو، جامعه شناسى زيارت با استفاده از اين انديشه خلاق، كه از سى رايت ميلز فرا گرفته، پديده زيارت- مثلًا، زيارت حضرت امام رضا عليه السلام- را تنها در سطح زيارت كنندگانى كه به راحتى قابل مشاهده اند، محصور نمى بيند، بلكه مجموعه اى از ارتباطات و پيوستگى متقابلى را مورد ملاحظه قرار مى دهد كه مى تواند به صورت ذيل دسته بندى گردد:

1. در بدو امر، مجموعه انسان هاى بزرگ و كوچك، پير و جوان، زن و مردى قرار دارند كه عرفاً به عنوان «زوار» و يا «زايران» ناميده مى شوند.

2. سپس دسته اى از انسان هايى كه به كار ساختن، بازسازى، تعمير و مرمت قبر و ضريح و حرم و بناى لازم براى زيارت جمع مشغولند.

3. دسته اى از افرادى كه به آماده سازى فضاى زيارتى مشغولند؛ مثلًا، نور، سرما، گرما، تهويه، نظافت زيارتگاه و امثال آن را آماده مى كنند.

4. دسته اى از انسان هايى كه به خدمات رسانى به زايران اشتغال دارند؛ آنها را به حرم راهنمايى مى كنند، به هدايت گم شدگان مى پردازند، نذورات و هدايا را دريافت مى كنند، هدايايى به زايران مى دهند، براى زايران زيارتنامه و روضه مى خوانند، براى آنها مراسم سخنرانى برپا مى كنند و ده ها كار ديگر شبيه اين انجام مى دهند.

5. دسته وسيعى از كارها و شغل ها كه به آماده سازى غذاى زيارت كنندگان مى پردازند؛ مواد خام مى آورند، پخت و پز مى كنند و معمولًا به طور مجانى بين زايران توزيع مى كنند و يا به آنها مى فروشند.

6. بسيارى از كارها و شغل ها براى تأمين سرپناه زايران شكل مى گيرد؛

ص: 293

مجموعه اى از هتل ها، مسافرخانه ها، خانه هاى اجاره اى، چادرها، حسينيه ها، زايرسراها و نظاير آن كه هزاران نفر را به يكديگر مربوط مى سازد.

7. دسته اى از افراد كه به تأمين پاركينگ براى اتومبيل زايران مشغولند.

8. گروهى كه براى زايران، قرآن و دعا و زيارتنامه چاپ مى كنند و دسته اى كه آنها را به فروش مى رسانند.

9. دسته اى كه براى زايران سوغات تدارك مى بينند؛ آنهايى كه مهر و تسبيح و نبات و نقل و نخود و كشمش و پرچم و انگشتر و عطر توليد مى كنند و كسانى كه آنها را به فروش مى رسانند.

10. دسته اى كه به امر بيمارى و ناخوشى زايران مى پردازند و بيمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه مى دارند.

11. گروهى كه براى پركردن ساعات خالى زايران و سرگرمى آنها، كارهايى را در نظر مى گيرند و اماكن و برنامه هاى تفريحى، موزه ها، نمايشگاه ها و امثال آن را مى چرخانند.

12. دسته اى كه وسايل سفر را مهيا مى كنند و به امر اياب و ذهاب و جابه جايى زايران از اطراف و اكناف كشور و گاه بيرون از كشور در سطحى بين المللى اشتغال دارند. انواع وسايل نقليه(اتوبوس، قطار، هواپيما، اتومبيل شخصى) و درصد افرادى كه از آنها استفاده مى كنند نيز مورد ملاحظه قرار مى گيرند.

و ده ها مورد كارهايى از اين قبيل. پس ملاحظه مى كنيد كه شبكه بسيار وسيع و گسترده اى از عمل جمعى و تعامل گروهى در شكل گيرى پديده «زيارت» وارد عرصه مى شوند كه ذهن خلاق و چشم تيزبين جامعه شناس بايد به دقت آنها را ملاحظه و محاسبه نمايد تا بتواند شناخت دقيق و جامعى از آن به دست آورد. با اين حساب، مى توان حدس زد كه اگر به طور مثال، سالانه سه ميليون نفر به زيارت مشهدالرضا عليه السلام مى روند، احتمالا سى ميليون انسان به نحوى از انحا در شكل گيرى اين امر دخيل

ص: 294

بوده، بافت ارتباطى فوق العاده عظيمى از عمل و عكس العمل، كنش و واكنش، نقش ها و وظيفه ها را پديد مى آورند كه جامعه شناسى زيارت از بررسى و توصيف و تفسير و تبيين آنها ظاهر مى گردد.

نكته اى را كه در اين جا بايد متذكر شويم اين است كه تمامى شبكه ارتباطى وسيعى كه در سطور فوق به آنها اشاره شد، در حول يك كانون نمادين يك حرم، يك زيارتگاه(مثلًا، حرم حضرت رضا عليه السلام) شكل گرفته و تداوم مى يابد كه جزءجزء آن مكان براى شبكه ارتباطى مذكور محترم و مكرم بوده، ايجاد حالات معنوى و طراوت روحى مى كند.

با اين توضيح، اكنون تخيل جامعه شناسانه بهتر شناخته شد و ديد وسيع و نگرش جامع الاطراف ناشى از آن به طور خرد و ريز بيان گرديد. در واقع، پس از فراغت از اين مرحله از بررسى و توصيف است كه به مرحله ديگر- يعنى تفسير و يا تبيين عمل جمعى زيارت- وارد مى شويم و از خود مى پرسيم كه چرا و به چه خاطر، چنين جمع وسيعى از انسان ها به چنين كارى، كه «زيارت» ناميده مى شود، اقدام كرده، همواره آن را تكرار مى كنند. آنها چه هدف و يا چه اهدافى را از عملشان منظور مى دارند و زيارت چه كاركردى براى آنها دارد و چه نيازى از نيازهاى انسانى، روانى و اجتماعى آنها را برآورده مى سازد.

در پاسخ بدين سؤال، در ابتدا به حدس مى پردازيم:(طرح فرضيه) و عامل و يا عواملى را كه از نظر ما قادر است عمل زيارت را توجيه و تفسير نمايد، نامزد مى كنيم(مثلًا معناخواهى، معنويت جويى) و سپس به ارزيابى آن پرداخته، توانايى، استحكام و جامعيت و اعتبار آن را مجدداً بازبينى مى كنيم:

(ارزيابى فرضيه) و سرانجام، تفسيرى از عمل زيارت ارائه مى دهيم:(ارائه نظريه) كه در واقع، ديدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمينه چرايى و چگونگى پديده «زيارت» را بازگو مى كند.

ص: 295

ص: 296

آيين و جاودانگى نام ايشان و توجه دادن دل ها به سويشان و تشويق و ترغيب مردم به پيروى از مرام و دينشان مى باشد، و اين كارى است كه همه عقلاى جهان آن را مى پسندند و هر قوم در احياى آثار بزرگانشان و زنده نگاه داشتن نام و نشانشان و رواج دادن مرامشان مى كوشند.

آرى، ديدار مزار پيغمبر و ائمه اطهار عليهم السلام تعظيم و بزرگداشت شعاير دينى است و تعظيم شعاير الهى از نشانه هاى تقواى دل هاست.

هنگام تشرف به آستان رفيع ائمه عليهم السلام و فرزندانشان از انجام كارهايى كه باعث سوء استفاده دشمنان دين مى شود، خوددارى نماييم، مثل سجده كردن هنگام مشاهده ضريح و قبر منور، چرا كه اين قبيل اعمال نه مورد رضاى خداست و نه صاحب اين بارگاه نورانى آن را مى پسندد؛ بلكه موجب تهمت افتراى دشمنان شيعه به پيروان مكتب حياتبخش اهل بيت عليهم السلام مى شود.

بانوان و خواهران مسلمان، هنگام شرفيابى به محضر اولياى دين، بايد رعايت حجاب كامل را نموده و از پوشيدن لباس هاى بدن نما و زيارت با چهره اى نامناسب و يا خلاف شئون اسلامى خوددارى نمايند، و حرمت آن حريم مقدس الهى را حفظ كنند، كه در غير اين صورت زيارت آنها خودنمايى و سياحتى بيش نخواهد بود، و نه تنها از فضيلت و پاداش برخوردار نخواهند شد، بلكه براى خود عذابى دردناك تدارك خواهند ديد.

ص: 297

ص: 298

ص: 299

ص: 300

ص: 301

على پناه اشتهاردى (1)

ص: 302

عبدالعظيم برى كمن زار الحسين عليه السلام بكربلاء».

بلكه در قرآن مجيد: «ألْهاكُمُ التَّكاثُرُ* حَتّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ».

در خيلى از مقامات ديدار به معنى رؤيت به بصر و مردمك چشم يا محال عقلى است، مثل «زار اللَّه فى عرشه» (1) يا محال عادى است، مثل زيارت ائمه معصومين عليهم السلام يا غير معصومين و يا بى فايده است، مثل زيارت اهل قبور، چنانكه در «زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» آمده است.

2. زيارت به معنى قصد(زار، يزور، زوراً و زيارةً، قصده) مجمع البحرين «من زار أخاه فى المصر أى قصده ابتغاء وجه اللَّه فهو زوّره». (2) و در دعا آمده است: «اللهم أجعلنى من زوّرك(بالواو المشدّدة) أى من القاصدين لك». (3) 3. زيارت به معنى عرفى عمومى: «و الزيارة فى العرف قصد المزور إكراماً له و تعظيماً له و استيناساً به»؛ (4) يعنى زيارت در عرف مردم قصد كردن زاير است شخص مزور را براى گرامى داشت او و بزرگ شمردن او و براى انس با او.

4. زيارت بيت شريف در عرف فقها، قصد بيت اللَّه شريف است براى تقرب، يعنى در عرف فقها و مجتهدين زيارت بيت اللَّه شريف وقتى گفته مى شود كه فقط براى تقرب معنوى به بارى تعالى باشد، نه تجارت و نه افتخار و نه عناوين ديگر غير از تقرب به خداوند.

ص: 303

اللغة القصد و فى عرف الفقهاء قصد البيت للتقرب». (1) 2. عمره: كلمه زيارت و كلمه عمره هم به معنى واحد است، عمره بجا آورد، يعنى زيارت بيت اللَّه را كرد.

«اعتمر الرجل زار البيت و المعتمر الزائر، و من هنا سميت العمرة عمرة لأنّها زيارة البيت»؛ (2) يعنى عمره بجا آورد، زيارت كرد بيت را، و معتمر يعنى زاير و از اين جهت عمره ناميده شده است براى اين كه عمره، زيارت بيت است.

«و يقال اعتمر فهو معتمر اى زار وَ قَصَد، و فى الشرع زيارة البيت الحرام بشروط مخصوصة مذكورة فى محلها»؛ (3) يعنى گفته مى شود عمره بجا آورد، پس او معتمر است، يعنى زيارت كرد و قصد كرد و در شرع مقدس: زيارت بيت الحرام با شرايط مخصوصى كه در محل خود(كتاب الحج) ذكر شده است.

از مجموع مطالب گذشته استفاده مى شود: زيارت، حج، عمره به معنى قصد است.

بلى در ترتب ثواب در نزد فقها شرط است كه در اين مفاهيم سه گانه انگيزه اش خدا باشد و اگر انگيزه تقرب به خداوند نباشد، هر چند ديدار بصرى فقط يا حضور زاير نزد مزور كافى نيست در ترتب ثواب و اجر، هر چند از حيث لغت صدق زيارت مى كند و شايد كسانى كه زيارت را ديدار معنى كردند(هر چند در اكثر استعمالات منطبق نمى شود) مرادشان صرف صدق لغوى است.

ص: 304

داد (1) و قبل از انجام اعلام فرمود: «خُذُوا عَنّى مَناسِكَكُم». (2) پس كسانى كه قبلًا در خود مكه معظمه يا حوالى مكه بودند، زيارت البيت آنها خودِ طواف بوده و صرفِ وجودشان در بيت حتى يا نظر به بيت فقط زيارتِ بيت نبوده و نيست، هر چند بعد از اسلام براى اهتمام اين بيتِ شريف، معصومين فرمودند: «النظر الى بيت اللَّه عبادة»، لكن زيارة البيت نبوده است.

زيارت بيت اللَّه با حج يا عمره

اصل مشروعيت هر دو از ضروريات اسلام است و در ضروريات نيازى به ذكر دليل ديگر نيست، بلكه از اول بنياد اين بيت شريف مورد نظر و توجه همه انبياى عظام بوده و امت هر پيغمبرى كه خود را امت آن پيغمبر مى دانستند قهراً تبعيّت مى كردند، پس ضرورى همه افراد بشر مؤمنِ به خدا و رسول خودشان بود.

و هر كدام از امم سالفهِ مؤمن به پيغمبر زمان خود با اعمال مخصوص احترام مى گذاشتند. براى تيمّن به بعض روايات اشاره مى كنيم.

حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود: كشتى نوح در هنگامى كه زمين را آب فرا گرفته بود مأمور طوافِ بيت شد، پس از آن كشتى در ايام منى(ايام البيض) آمد پس از آن برگشت و مأمور طواف نساء بيت شد. (3) و در حديث ديگر حضرت صادق عليه السلام فرمود: كشتى نوح خانه خدا را طواف كرد و در صفا و مروه هفت دور سعى كرد. (4) و در حديث ديگر از امام باقر عليه السلام: حضرت موسى بن عمران با همراهى بقباد پيغمبر از درّه هاى زمين روحاء با عباى قطوانيّه مى گفتند: «لبيك عبدك ابن عبدك». (5) و در حديث ديگر(سنداً اصحّ روايات ديگر است) حضرت موسى به صفحه

ص: 305

زمين روحاء (1) بر شتر قرمز رنگ عبور كرد، دهنه آن شتر از ليف بود و دو عباى قطوانيّه همراه داشت و در آن حال مى گفت: «لبيك يا كريم لبيك». راوى مى گويد: يونس بن متى به همين سرزمين رفت و عيسى بن مريم و محمد صلى الله عليه و آله (2) به صفائح الرَّوحاء رفتند و همه اينها لبيك گويان به الفاظ مختلف. (3) و در حديث ديگر حضرت باقر عليه السلام فرمود: سليمان بن داود حج بيت كرد همراه جن و انس و پرنده ها و بادها و پوشش قباطى (4) به خانه خدا پوشاند. (5) و در حديث ديگر حضرت باقر عليه السلام فرمود: هفتصد پيغمبر در مسجد خيف نماز خوانده اند و بين ركن و مقام پر از قبور انبيا و قبر حضرت آدم در حرم خداوند است. (6) و از مجموع اين احاديث استفاده مى شود كه تمام انبياى عظام مأموريت طواف بيت شريف كه همان زيارت است را داشتند و همه هم به امر الهى بود، حتى كشتى حضرت نوح عليه السلام چون در بردارنده نوح و مؤمنين به نوح عليه السلام بود. در زيارت اين بيت معظم، همين قدر اكتفا مى كنم.

ص: 306

مؤلف گويد: هدف از نقل اين حديث شريف همان جمله اولى است كه هر كس زيارت كند مرا در حال حيات، و اما بقيه مذكورات، پيغمبر اسلام تفضلًا بيان كرده است، به اعتبار اين كه اينها منسوبين آن حضرت بودند.

ب. بعد از وفات آن حضرت، در حديث شريف آمده است: ابن ابى نجران مى گويد: به حضرت باقر عليه السلام عرض كردم: فدايت شوم چه اجرى است براى كسى كه رسول اللَّه را متعمداً زيارت كند؟ فرمود: براى او است بهشت.

و در حديث ديگر نقل شده كه فضيل بن يسار گفته است: (1) زيارت قبر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و زيارت قبور شهدا و قبر حسين عليه السلام، برابر با انجام حج است با رسول خدا (2) و در حديث ديگر از امام صادق عليه السلام نقل شده كه: رسول خدا فرموده است: هر كس براى زيارت من بيايد من روز قيامت شفيع او هستم. (3) و اخبار ديگر كه تواتر معنوى دارد و همين چند حديث براى تبرّك نقل كرديم.

اصل تأكيد در استحباب زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از مسلّمات است و فرقى نيست بين اين كه براى حج برود و بعد از اعمال حج يا قبل از آن باشد، هر چند صاحب الوسائل خصوصيّت را بعد از اعمال حج عنوان كرده است. (4)

ص: 307

انبيا و مؤمنين او را زيارت كرده اند؟ عرض كردم: نمى دانستم اين را، فرمود:

بدان اميرالمؤمنين عليه السلام با فضيلت تر است در نزد خدا از همه ائمه عليهم السلام و براى او است ثواب اعمال تمام ائمه، يعنى به مقدار اعمال ائمه به او فضيلت داده مى شود. (1) مؤلّف گويد: از اين حديث ظاهر الصدق استفاده مى شود كه اعمال اميرالمؤمنين عليه السلام به تنهايى مطابق همه اعمال ائمه است و هر يك از ائمه هم بر طبق اعمال خود بر همديگر برترى دارند.

ص: 308

يعنى پشت بام و دو ركعت نماز بگزارد و به سوى قبور ما اشاره كند و بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكَ يا فلان»، اين سلام به ما مى رسد. (1)

ص: 309

امام صادق عليه السلام فرمود: هر مسلمانى برادر مسلمان خود را در راه خدا و براى خدا زيارت كند، به او ندا مى شود: اى كسى كه اين چنين زيارت كردى، پاكيزه شدى و پاكيزه باد براى تو بهشت. (1) حضرت باقر عليه السلام فرمود: سه طايفه اند كه براى خدا داخل بهشت مى شوند: 1. كسى كه بر عليه خود حكم كند به حق؛ 2. مردى كه زيارت كند برادر مؤمن خود را در راه خدا؛ 3. كسى كه برادر مؤمن خود را بر خود مقدم بدارد در راه خدا. (2) حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود: كسى كه توانايى صله ما را ندارد، صله كند فقراى شيعيان ما را و كسى كه توانايى زيارت ما را ندارد، زيارت كند برادران صالح ما را. (3) مؤلف گويد: اخبار در اين باب زياد است و همه، زيارت برادران را مقيد فرموده اند به اين كه اگر ديدار صرفاً براى خدا باشد ثواب دارد، نه براى دنيا. بنابراين همه بايد مواظب باشند كه زيارت علما براى همين جهت باشد، نه براى اغراض مادى و دنيايى.

ص: 310

مؤلف گويد: نظاير اين اخبار بسيار زياد است و به جهت رعايت اختصار به همين اكتفا مى شود.

ص: 311

الأعمال بالنيّات» (1) پس انگيزه و نيّت فقط ارتباط صورى مادى است و جز اين اثرى ندارد.

و اگر با قطع نظر از جهات مادى است، به اين معنى كه زاير مى خواهد با مزور محبت پيدا كند، بلا اشكال همين مقدار كه انگيزه اش بوده است مرتب است و اگر با قطع نظر از هر دو(مادى- ايجاد محبّت) يعنى چون خداوند امر فرموده است زيارت كنيد چه مزور معصومين عليهم السلام باشند يا برادران دينى يا احياناً، غير دينى(چنانچه در مقام تقيّه باشد) يعنى فقط نيّت و انگيزه، فرمانبردارى باشد، نتيجه و اثرش فقط تقرب زاير به فرمانده است.

از اين جهت است كه شرع مقدس هم انواع و اقسام زيارت را مقيد كرده است كه فى اللَّه يا للَّه باشد، يعنى چون خداوند فرموده است برود به زيارت معصوم عليهم السلام يا غير معصوم از ساير برادران دينى يا مذهبى، بلكه زيارت بشر و اين انگيزه(للَّه و فى اللَّه) تمام آثار را در بر دارد. مثل ارزش هاى معنوى، بهداشت روانى، نشاط درون، اميد به آينده، تقويت باورهاى مذهبى، تبلور عواطف، سلامت خانواده، ظلم ستيزى، توسعه فرهنگى و اجتماعى، بلكه جايگاه اقتصادى، اما آن اقتصادى كه مبتنى بر موازين شرعى باشد، همان شرعى كه زيارت را امر كرده، همان اقتصاد را امر كرده نه اقتصاد غربى يا شرقى و به عبارت واضح تر غير خدايى. بلكه ويژگى هاى زاير، مزور، رفتارهاى مطلوب.

ص: 312

حديث دوازدهم را نقل مى كنم. عباد بن صهيب مى گويد: شنيدم كه امام صادق عليه السلام حديثى را بيان مى فرمود: و در آن سه كلمه است و هر سه تعبير شده به مهمان خدا

1. فرمود: مردى كه حج يا عمره انجام مى دهد، پس او مهمان خداست تا به منزلش برگردد.

2. كسى كه در نماز است، او در حفظ خداوند است تا از نماز فارغ شود.

3. مردى كه زيارت كند برادر مؤمن خود را براى خدا، پس او زائر خداست و اجر و ثواب او به سرعت به او مى رسد و او در خزاين رحمت خداست. (1) خواننده محترم ملاحظه مى كند كه در اين حديث، خداوند زاير برادر مؤمن را زاير خود دانسته است و اما حاج و معمر و نمازگزار را در حفظ خود قرار داده است.

شايد سرّ اين اختلاف تعبير، اين باشد كه آنها واجب مى باشند، اما زيارت برادر مؤمن مستحب است، شبيه سلام و جواب سلام، با اين كه سلام كردن مستحب است و جوابش لازم بلكه جواب سلام چند برابر جوابش است، چنانچه در بعضى اخبار است. (2) و اما در رابطه با تعمير قبور كسانى كه مورد توجه هر گروهى بودند، به نظر مى رسد كه حسن اين، جزء امور بين المللى امم گذشته هم بوده است.

ص: 313

بعد از آن كه خداوند متعال آنها را بيدار كرد و به عين اليقين مردم آن زمان ديدند كه وعده خداى به بعث و حشر راست است و ديگر بدانند كه در قيامت هيچ شك نيست، و در امكان و وقوع آن. (1) عده اى از مردم آن زمان گفتند: ساختمان درست كنيم مثل ديوار تا مردم نبينند و اينها كسانى بودند كه منكر حشر بودند، (2) دسته ديگر كه غالب بودند در امر دين گفتند:

بايد مسجدى فرا گيريم كه در آن نماز بخوانند، يعنى بر قبور آنها مسجد بسازيم، در نتيجه مردم به ياد اينها باشند.

معلوم مى شود كه متدينين آن زمان، حفظ قبور اصحاب كهف را به اين مى دانستند كه در آن جا مسجد ساخته شود تا مردم به زيارت آنها نايل گردند و بدين وسيله مثاب و مأجور شوند.

2. حضرت زينب عليها السلام (3)(در مسير اسارت وقتى كه مشاهده كرد لشكريان طاغوت كشته هاى خود را دفن كردند، ديد حضرت زين العابدين صلوات اللَّه عليه خيلى ناراحت است، به طورى كه نزديك است جان خود را از دست بدهد) خطاب به برادرزاده كرده اظهار داشت: به جزع و فزع نيندازد تو را به خدا قسم اين يك عهدى و پيمانى بود از جانب خداوند به جد تو(پيغمبر) و پدرت(على) و عموى تو(حسن) و به تحقيق خداوند عهد و ميثاقى از مردمان اين امت گرفته كه نمى شناسند آنها را فرعون هاى روى زمين كه خودشان شناسايى شده اند بين آسمانى ها(ملائكه و جنود معنوى). و آنها مى آيند براى جمع اين اعضاى متفرقه(شهداى كربلا) پس پنهان

ص: 314

مى كنند اين اجساد به خون آغشته را و برافراشته مى كنند در اين مكان طفّ(شهادت) نشانه هايى براى قبر پدر تو(حسين بن على عليهما السلام، سيد الشهداء) هيچ گاه كهنه نخواهد شد و هيچ گاه آثار او از بين نخواهد رفت هر چند روزگار سپرى شود چه شب ها و روزهاى زيادى هر چه كوشش و جد و جهد كنند سَرْدَمداران كفر و شيعيان رؤساى گمراه در محو و از بين بردن(بلكه به عكس و وارونه اثر دارد) و آن اين كه ظهور او آشكارتر مى شود و بالا مى گيرد. (1) مؤلّف مى گويد: اساساً شيطان كه دشمن قسم خورده هميشگى است، از روز اول قسم خورده است كه همه بندگان خدا را اغوا كند، راه را منحصر به اين دانسته است كه كسانى كه راهنما و هدايت كننده به طرف خداوند هستند را متهم كند يا به سحر يا به جنون يا به سفاهت و بى عقلى و لذا هيچ وقت خداوند پيغمبرى نفرستاده است مگر اين كه اين گونه افسانه ها را به آنها مى گفتند، «يا حَسْرَةً عَلَى الْعِبادِ ما يَأْتيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إلاّ كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ». (2) 3. حديث شريف ابى عامر الواعظ كه در تهذيب شيخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسى رحمه الله است(تهذيب يكى از كتب چهارگانه، كه مدار فقه اماميه بر اين چهار كتاب است).

و چون اين حديث شريف در دو جاى كتاب مزار تهذيب: 1. نسب مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام حديث 7، 2. باب من الزيارات حديث 5 نقل شده است و سند هر دو جا هم مفصل بود اكتفا مى كنم به ذكر راوى آخرى كه از معصوم عليه السلام نقل نموده است.

ابى عامر السابى(البنانى خ) واعظ اهل الحجاز مى گويد: آمدم به محضر حضرت صادق جعفر بن محمد عليهما السلام، عرضه داشتم: اى فرزند رسول خدا چه چيز است(از اجر

ص: 315

و ثواب) براى كسى كه زيارت كند اميرالمؤمنين عليه السلام و معموره كند تربت و خاك آن قبر شريف را؟

فرمود: اى اباعامر حديث كرد مرا پدرم(محمد باقر عليه السلام) او از پدرش(امام سجاد عليه السلام) او از جدش حسين بن على (1) از على عليهم السلام: پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: به خدا قسم محققاً تو را مى كشند و كشته مى شوى در زمين عراق و در همان جا دفن مى شوى، عرض كردم: اى رسول خدا چه پاداشى است براى كسى كه زيارت كند قبور ما را و معموره كند و بر عهده خود بداند اين امور را(يعنى مكرّر كند)؟

پيغمبر خدا در پاسخ على عليه السلام فرمود: اى ابوالحسن خداوند متعال محققاً قبر تو را و قبرهاى فرزندان تو را، بقعه اى (2) از بقعه هاى بهشت و ميدانى از ميدان هاى بهشت قرار داده و خداوند متعال قرار داده دل هاى نجيب ها از مخلوقات خود را و برگزيدگان از بندگان خود را مايل به سوى شما، و همين نجيب ها و برگزيده ها، بار ذلّت و اذيّت را تحمل مى كنند و در نتيجه اين تحمّل اذيت معموره مى كنند قبور شما را و زياد به زيارت اين قبور مى آيند براى تقرب به پروردگار و براى محبت و دوستى كه با پيغمبر دارند، اينها هستند كه شفاعت ما اختصاص به اينها دارد و اينها هستند كه وارد بر حوض من مى شوند و اينها زايرين من هستند و اينها همسايگان من هستند، اينها زيارت مى كنند مرا فرداى قيامت در بهشت.

يا على كسى كه معموره كند قبور شما(اهل بيت عليهم السلام) را و ملازم آن قبور باشد يعنى بر عهد خود بداند تكرار در حضور را، مثل اين است كه كمك كرده حضرت سليمان بن داود على نبيّنا و آله و عليهما السلام را بر ساختن بيت المقدس(كه قبله اوّل مسلمين بوده است) و كسى كه زيارت كند قبور شما(اهل بيت عليهم السلام) را مساوى و هم عِدل است با ثواب هفتاد حج بعد از حجّة الاسلام و بيرون مى آيد از گناهان تا برگردد

ص: 316

از زيارت شما و نحوه بيرون آمدن از گناه مثل آن روزى كه از مادر متولد شده.

پس مژده باد تو را و مژده بده يا على دوستان خود را و كسانى كه در ولايت با شما هستند، به سوى نعمت ها و چشم روشنايى ها، به امورى كه چشمى نديده و گوشى نشنيده و بر دل هيچ بشرى خطور نكرده. ولكن يك دسته از مردم شبيه آشغال ها و مردمان پستى هستند و هيچ خيرى در آنها نيست، سرزنش مى كنند زايرين قبور شما را و منشأ سرزنش همين زيارت كردن است و نحوه سرزنش آنها مثل سرزنش كسى كه زنا داده است و به وسيله زنا او را سرزنش مى كنند. اين دسته از مردم كه سرزنش شما را مى كنند بدترين و پست ترين امتى هستند(يعنى ادعا مى كنند از امت منند و خود را مسلمان معرفى كرده اند) و اينها به شفاعت من نمى رسند و بر حوض من وارد نمى شوند. (1) مؤلف گويد: هيچ باكى و ترسى و هولى نبايد از اين قبيل افراد پست داشت چون بالعيان و قابل مشاهده است كه با همه بذله گويى و ترّهات روز به روز مقام اهل بيت عليهم السلام در نزد علاقه مندان، اعم از شيعه و غير شيعه افزوده مى شود، روزى خواهد آمد كه به بركت انفاس قدسيه حضرت ولى عصر(عج) و به بركت خون شهداى والامقام و به بركت انقلاب اسلامى ايران و بيدارى جوانان و انديشمندان كه محسوس است روزبه روز رو به پيشرفت است چه از جهات مادى و چه معنوى و توجه متفكران و انديشمندان و هوشيارى علماء باللَّه و فى اللَّه و للَّه.

ص: 317

ص: 318

چنانچه اگر روح ناسالم باشد از ادامه زندگى باز مى ماند و وى را گرفتار بيمارى هاى روانى خواهد كرد. غذايى كه بايد به روح داده شود، دعا و مناجات با پروردگار خويش است. اگر نگاهى به قرآن و روايات اسلامى بيفكنيم، مى بينيم كه پيامبران الهى و ائمه معصومين عليهم السلام توجه خاصى به دعا مى نمودند، چراكه خداوند فرمود: «ادْعُونى أسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ (1)

«بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را». بنابراين بدون هيچ ترديدى بايد دانست كه دعا و نيايش يك چيز بى معنى نمى تواند باشد.

تمام انبياى الهى از طريق دعا و وحى با خدا ارتباط برقرار مى كردند، و ما انسان ها هم براى رفع مشكلاتى كه از دست بنده ساخته نيست، توسط دعا از خدا يارى مى طلبيم. همان طور كه در احاديث آمده است، خداوند مى فرمايد: اگر شما يك قدم به طرف من(خدا) برداريد، من ده قدم به سوى شما خواهم آمد.

دعا ريسمانى است كه همه اهل عالم براى نجات خود بايد آن را بگيرند. سوره حمد يك نوع دعاست و مناجات با پروردگار است. وقتى مى گوييم: «إيَّاك نَعْبُدُ وَ إيَّاك نَستَعينُ»؛ يعنى خدايا ما فقط تو را مى پرستيم و تنها از تو كمك مى گيريم.

خداوند از همان ابتدا بنده اش را با دعا و نيايش- كه در نماز است- تربيت كرده، چنانچه مى فرمايد: «إنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أكْبَرُ»؛ (2)

نماز انسان را از زشتى ها و منكرات باز مى دارد و ذكر خدا از آن هم برتر و بالاتر است.

پس ما بايد بيش از پيش به دعا توجه كنيم، انسانى كه از خدا چيزى مى طلبد، خداوند از او خشنود مى شود، نه از باب اين كه خداوند نياز به دعاى ما دارد، بلكه نتيجه و عصاره دعا به خود ما بر مى گردد، و وجود ما را از عطش درونى رفع تشنگى مى دهد.

دعا داراى كليدى است، كليد دعا صلوات بر پيامبر و آلش مى باشد. در دعا از همه كس قطع اميد كرده و فقط به خداوند اميدوار باشيد. يكى از موقعيّت هايى كه دعا اثر

ص: 319

بيشترى دارد، در نيمه هاى شب است. مناجات در شب زياد سفارش شده، زيرا توجه و خلوص بنده بيشتر است.

شب خيز كه عاشقان به شب راز كنند گرد دَرِ بام دوست پرواز كنند

هر جا كه درى بود به شب دربندند الّا درِ دوست كه به شب باز كنند

ص: 320

مى خواهد و آنچه درخواست مى كنيد هست. «وَ يَدْعُ اْلإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيْرِ»؛ (1)

انسان بدى ها را مى طلبد آن گونه كه نيكى ها را مى طلبد.

5. دعا به معنى به سوى خود خواندن: «قالَتْ إنَّ أبى يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أجْرَ ما سَقَيْتَ»؛ (2)

دختر شعيب گفت: پدرم تو را مى طلبد كه اجرت كار تو را بدهد.

«قالَ رَبِّ السِّجْنُ أحَبُّ إلَيَّ مِمّا يَدْعُونَني إلَيْهِ»؛ (3)

خداوندا زندان برايم محبوب تر از كارى است كه اين زن ها مرا به سوى خود مى خوانند. معلوم است كه زن ها او را براى چه به سوى خود دعوت مى كردند.

6. دعا به معنى سؤال و پرسش: «قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما لَوْنُها»؛ (4)

بنى اسرائيل به موسى گفتند: از خدا بپرس توضيح دهد به ما رنگ اين گاو چيست؟

7. دعا به معنى نيايش و ابتهال: «قُلْ مَنْ يُنَجّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً»؛ (5)

بگو كيست كه شما را از تاريكى هاى بيابان ها و درياها نجات دهد كه مى خوانيد او را با حالت خشوع و پنهانى؟ «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً»؛ (6)

پروردگارتان را با حالت تضرع و پنهانى بخوانيد. آيات ديگرى كه دعا در آنها به معناى ابتهال است كم نيست. (7) دعا در مورد نارسايى هاى قدرت ماست، نه درباره توانايى و قدرت. به عبارت ديگر دعاى مستجاب دعايى است كه به مضمون آيه «أمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ»؛ (8) مفهوم دعا درخواست فراهم شدن اسباب و عواملى است كه از دايره قدرت انسان بيرون باشد، آن هم از كسى كه قدرتش بى پايان و هر امرى براى او آسان است.

ولى اين درخواست بايد از تمام وجود او برخيزد تا به اقيانوس بى پايان بپيوندد و

ص: 321

اتصال معنوى برقرار كند. به عبارت ديگر مفهوم آن توجه به اين حقيقت است كه اسباب و عوامل طبيعى، هر چه دارند از ناحيه او دارند، و به فرمان او هستند، اگر به دنبال دارو مى رويم، و از آن شفا مى طلبيم، به خاطر آن است كه او اثر بهبودى را به دارو بخشيده(اين نوع ديگرى از دعاست كه در احاديث اسلامى به آن اشاره شده است). رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«الدّعاءُ مُخُّ الْعبادةِ وَ لا يُهْلَكُ مَعَ الدّعاء احَد»؛ (1)

دعا مغز و هسته عبادت است و با وجود دعا كسى هلاك نمى شود. در حديثى ديگر دارد:

«الدّعاء سلاحُ المؤمِنِ وَ عَمدُ الدّينِ وَ نُورُ السّماواتِ وَ الْارَضيِنَ»؛ (2)

دعا سلاح مؤمن و ستون و اساس دين و نور آسمان ها و زمين ها است.

دعا يك نوع آگاهى و بيدارى دل و انديشه و پيوند باطنى با مبدأ همه نيكى ها و خوبى هاست، لذا اميرالمؤمنين مى فرمايد:

«لا يَقْبَلُ اللَّهُ عَزَّوَجَّلَ دُعاءَ قَلبٍ لاه»؛ (3)

خداوند دعاى غافل دلان را مستجاب نمى كند. نبايد خدا را از روى بى ميلى ياد كرد. خداوند به داود فرمود: «اذْكُرْنى فى ايّامِ سَرّائِكَ حَتّى أسْتَجِيبُ لَكَ فى ايّامِ ضَرّائِكَ»؛ (4)

مرا در روزهاى خوشى و آسايش هم ياد كن، تا من دعاى تو را در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت كنم.

قرآن كريم مى فرمايد: «ألا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ (5)

دل ها فقط با ياد خدا آرام مى گيرد. البته ذكرى كه مقدمه فكر، و فكرى كه انگيزه عمل باشد. چنانچه امام صادق عليه السلام فرمود:

«ذِكرُ اللَّهِ عِنْدَ ما أحَلَّ وَ حَرَّمَ»

ياد خدا كردن به هنگام انجام كارهاى حلال و حرام، يعنى به ياد خدا بيفتد تا به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد. (6) در حديث ديگرى امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «انَ اللَّه عَزّوَجَّلَ لا يَسْتَجيبُ دُعاءَ بظهر قلبٍ ساهٍ». (7)

در حديثى ديگر دارد: دعا سپر مؤمن است و هر زمانى كه بسيار در را كوبيدى به

ص: 322

روى تو باز مى شود. (1) در جاى ديگر مى فرمايد:

«الدّعاءُ هُو الْعبادَةُ الْتى قال عزَّوَجَلَّ»؛ (2)

به راستى دعا، همان عبادت است كه خداوند عزّوجل فرمود: «وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونى أسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ (3)

مرا بخوانيد شما را اجابت كنم، كسانى كه از عبادت من تكبّر مى ورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند. رسول مكرّم اسلام مى فرمايد:

«عَمَلُ البِرِّ كلّهُ نِصْفُ الْعِبادَةِ وَ الدُّعاءُ نِصْفٌ فَاذا أرادَ اللَّهُ تَعالى بِعَبْدٍ خَيْراً انتَحى قَلْبَهُ لِلدُّعاءِ»؛ (4)

همه اعمال خير يك نيمه عبادت است و دعا نيمه ديگر و چون خدا براى بنده اى خير خواهد، قلب او را به دعا متمايل كند.

ص: 323

يكى از روان شناسان معروف به نام الكسيس كارل مى گويد: جامعه اى كه در آن دعا و نيايش نباشد، آن جامعه سقوط مى كند، وقتى مردم آن اجتماع نيايش را در خود كشته اند از فساد و جرم و جنايت مصون نخواهد بود.

البته نيايش بايد پيوسته باشد، تا اثر خود را در انسان از دست ندهد. آنان كه براى دعا اثر تخديرى(سست شدن) قائلند، معنى دعا را نفهميده اند، زيرا معنى دعا اين نيست كه از وسايل و علل طبيعى دست بكشيم و به جاى آن دست به دعا برداريم؛ بلكه مقصود اين است كه نهايت كوشش خود را در استفاده از همه وسايل به كار ببنديم، تا آن جا كه دست ما كوتاه شد و به بن بست رسيديم، به سراغ دعا برويم.

دعا به انسان صفاى روح و متانت رفتار و انبساط و شادى درونى مى دهد. و حتى به انسان هاى عقب مانده و كم استعداد نيز مى تواند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار بندند و از آن بيشتر بهره گيرند. اما متأسفانه در دنياى ما كسانى كه نيايش را در چهره حقيقى اش بشناسد بسيار كم است. (1) از آنچه كه گفتيم، پاسخ اين ايراد كه مى گويند دعا برخلاف «رضا و تسليم» است نيز روشن شد، زيرا دعا همان طور كه در بالا شرح داده شده يك نوع كسب قابليت براى تحصيل سهم زيادتر از فيض بى پايان پروردگار است. انسان به وسيله دعا توجه تازه اى به ذات خداوند پيدا مى كند، همان طورى كه عبادات اثر تربيتى دارد، دعا هم چنين اثرى خواهد داشت.

كسانى كه مى گويند: «دعا فضولى در كار خداست! خدا هر چه مصلحت باشد انجام مى دهد» توجه ندارند كه مواهب الهى بر حسب استعدادها و لياقت ها تقسيم مى شود، هر قدر استعداد و شايستگى بيشتر باشد سهم بيشترى از آن مواهب نصيب انسان مى گردد.

لذا امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«انّ للَّه عَزّوجلَّ منزِلة لا تنالَ إلّابمسألة»؛

در نزد خداوند

ص: 324

مقاماتى است كه بدون دعا كسى به آنها نمى رسد. (1) دانشمندان مى گويند: امروزه جديدترين علم يعنى روانپزشكى همان چيزهايى را تعليم مى دهد كه پيامبران تعليم مى دادند، چرا؟ به علت اين كه پزشكان روانى دريافته اند كه دعا و نماز و داشتن يك ايمان محكم به دين، نگرانى و تشويش و هيجان و ترس را كه موجب نيم بيشترى از ناراحتى هاى ماست برطرف مى سازد.